The Farewell, The Last Black Man in San Francisco, American Factory và Honeyland đều có chung điều gì? Chúng đều là những phim tạo sóng năm ngoái — và cả bốn cũng được công chiếu vào tháng 1 năm ngoái tại Liên hoan phim Sundance, liên hoan phim uy tín nhất Hoa Kỳ và là một trong những mảnh ghép quan trọng nhất của bức tranh ghép về ngành công nghiệp điện ảnh.

Liên hoan phim Sundance lạnh lẽo, hào nhoáng, luôn có bất ngờ bắt đầu vào ngày 23 tháng 1 năm 2020, tại Park City, Utah

Hàng năm vào giữa tháng giêng, một cuộc di cư ồ ạt đến Utah lại xảy ra: Các nhà phê bình, các nhà làm phim, người trong nghề, và người nổi tiếng hướng tới khu nghỉ mát trượt tuyết núi thị trấn Park City, cách Salt Lake City khoảng 30 dặm, nơi mà liên hoan thường niên này — 10 ngày marathon trình chiếu, hội thảo, tiệc tùng, và nhiều chuyện khác nữa — diễn ra.

Sundance có đủ thứ: trình chiếu những bộ phim độc lập thú vị nhất từ Mỹ và toàn thế giới; chỉ báo sớm về xu hướng phim ảnh; mạng trung tâm cho các nhà làm phim và các tài năng khác muốn đột phá vào kinh doanh phim ảnh; diễn đàn thảo luận các vấn đề và công nghệ đột phá ảnh hưởng đến phim ảnh và phương tiện truyền thông; nơi để bắt gặp những người nổi tiếng trong áo khoác phồng và giày bốt lông; và thay đổi khẩu vị sau mùa phim thu cuồng nhiệt. Ước tính có 122.000 người tham dự liên hoan năm 2019 — chỉ giảm nhẹ so với 125.000 người của năm 2018 — khiến đây là liên hoan lớn nhất chuyên dành cho làm phim độc lập ở Hoa Kỳ.

Nhưng đối với đại đa số những người không dành thời gian theo dõi các xu hướng điện ảnh, thì ý niệm về “Sundance” có chút mơ hồ: Chuyện gì vậy? Từ đâu ra? Tại sao nó quan trọng?

Cuộc di cư ồ ạt đến Utah cho Liên hoan phim Sundance năm nay

Sundance đứng giữa hai thế giới: thế giới điện ảnh tên tuổi lớn, đoạt giải thưởng và thế giới phim độc lập rời rạc. Vì vậy, chú ý đến liên hoan phim này là một cách hay để bắt được những bàn luận mơ hồ đầu tiên về Oscar và để hiểu được các vấn đề và chủ đề đang thúc đẩy các nhà làm phim và khán giả.

Nói đơn giản, đối với người yêu phim, Sundance là một trong những sự kiện hấp dẫn nhất trong năm. Có một cảm giác bàng bạc rằng bất kỳ bộ phim nào cũng có thể là một thành công đột phá, bất kỳ tài năng nào cũng có thể trở thành ngôi sao tiếp theo. Chuyện gì cũng có thể xảy ra ở Park City.

Sundance giúp phim độc lập tìm được khán giả, cả tại liên hoan phim và sau đó

Các bộ phim được chọn để chiếu tại Sundance phải được sản xuất độc lập và chúng thường có sẵn để mua.

Nói đơn giản, phim độc lập là một bộ phim được sản xuất và cấp vốn bên ngoài hệ thống hãng phim lớn. Trong khi phim bom tấn và phát hành rạp đại trà thường được các hãng phim sản xuất, cung vốn và phát hành — hãy nghĩ tới những hãng như Paramount, Sony, Disney và Warner Bros. — phim độc lập bắt đầu với các công ty chế tác độc lập hoặc những nhà làm phim kiếm được đủ vốn đầu tư (hay tự mình đầu tư) để bộ phim được tiến hành.

Từ trái qua, theo chiều kim đồng hồ: Zola, Bad Hair, Wendy, và Shirley — bốn trong số các phim truyện độc lập được Sundance 2020 chọn

Nhưng sản xuất phim mới chỉ là một nửa trận chiến; còn cần phải đưa bộ phim đến trước khán giả, và đó là nơi mà các liên hoan như Sundance và các nhà phát hành vào cuộc. Các nhà phát hành tham dự liên hoan để “dạo chợ” tìm những phim mà họ có thể mua để phát hành trong tương lai tại các rạp chiếu và/hoặc trên các hạ tầng phát trực tuyến như Netflix, Amazon và Hulu. Khi một bộ phim độc lập được chọn cho Sundance, cơ hội nó được một hãng phim (như Lionsgate hoặc Sony Pictures Classics) hoặc nhà phát hành độc lập (như A24 hoặc Neon) mua sẽ tăng lên.

Trong những năm gần đây, các công ty phát trực tuyến như Netflix, Amazon Studios và Hulu, có đầy tiền để mua phim ở Sundance. Những công ty đó cũng đã chuyển sang sản xuất nội dung nguyên bản riêng của họ trong những năm gần đây, dẫn đến việc không ai trong số họ mua bất kỳ bộ phim nào tại liên hoan năm 2018. Nhưng tất cả họ đã mua nhiều phim, đặc biệt là phim tài liệu, vào năm 2019. Những người trong ngành sẽ theo dõi chặt chẽ ở năm 2020, do một số dịch vụ phát trực tuyến mới từ các công ty có nhiều tiền để chi tiêu, bao gồm Disney, Apple và HBO, có thể đang tìm cách đa dạng hóa dịch vụ của họ với việc mua lại phim ở Sundance.

Một số phim Sundance được mua trước khi liên hoan bắt đầu, nhưng nhiều phim trình chiếu tại liên hoan hy vọng sẽ tạo ra đủ chú ý và tiếng vang để bán — hy vọng nhà phát hành nào đó có thể đặt đủ tiền tiếp thị cho bộ phim để chuyển dịch thành doanh thu phòng vé và thậm chí đồn đoán mùa giải thưởng.

Julia Louis-Dreyfus và Will Ferrell trong phim Downhill, ra mắt tại Liên hoan phim Sundance 2020

Nhưng trước tiên, một bộ phim phải đến được Sundance. Các nhà làm phim phải gửi tác phẩm của họ trước thời hạn cho hội đồng thẩm định của liên hoan xem xét, và nếu may mắn, phim của họ sẽ được chọn để chiếu tại liên hoan cho giới báo chí và người trong ngành công nghiệp cũng như khán giả mua vé (thường là trong các suất chiếu riêng).

Cơ hội được lựa chọn rất mong manh. Năm 2020, 3.853 phim truyện đã được gửi để xem xét (cùng với 10.397 phim ngắn). Theo Sundance, 1.698 phim truyện dự tuyển từ Mỹ và 2.155 phim quốc tế. Cuối cùng, chỉ có 128 phim truyện được chọn chiếu tại liên hoan, trong đó 107 phim ra mắt thế giới (có nghĩa là chúng đã được chiếu ở nơi nào khác trước đó).

Sundance không phải chỉ để mua và bán phim

Kể từ khi bắt đầu, Sundance cũng đã có cuộc thi, với một ban giám khảo gồm các nhà làm phim giàu kinh nghiệm, giám đốc các liên hoan và các chuyên gia trao giải thưởng cho các phim chiếu tại liên hoan. Tổng cộng gần 30 giải thưởng được trao; một số giải danh giá hơn, như Giải thưởng lớn của ban giám khảo, giúp các bộ phim có được chỗ đứng với khán giả và với các nhà lên chương trình phim của những liên hoan khác. (Đây là những giải thưởng mà bạn thường thấy được dán trên các áp phích cho các phim nghệ thuật hy vọng thành ‘hit’.) Khán giả cũng điền vào các phiếu bầu chọn để bỏ phiếu cho giải bình chọn của khán giả.

Dick Johnson xuất hiện trong Dick Johnson is Dead của Kirsten Johnson (Cameraperson), sẽ cạnh tranh trong hạng mục phim tài liệu Mỹ năm 2020

Nhưng Sundance còn nhiều chyện khác hơn chỉ là mua, bán và lấy giải thưởng. Liên hoan còn có các chương trình phim — và đôi khi không phải phim — không phải để tranh giải, mà để phục vụ cho những người yêu phim. Ví dụ, vào năm 2020, liên hoan sẽ tổ chức một buổi tư liệu và trình diễn đặc biệt Sleep của Max Richter. Có những sự kiện đặc biệt và suất chiếu những bộ phim đã ra mắt ở các liên hoan khác. Và có các buổi trình diễn âm nhạc, thảo luận nhóm, và các cuộc trò chuyện với các ngôi sao, hầu hết trong số đó là nhằm vào nhà làm phim và những người khác trong ngành.

Rất nhiều chuyện khác xảy ra ở Sundance bên ngoài nhà hát, dễ dàng bắt gặp khi ngược xuôi Phố Chính của Park City. Các thương hiệu như Chase Sapphire, Acura và Stella Artois tài trợ cho liên hoan và thiết lập cửa hàng tại các địa điểm trong khắp thị trấn, với các phòng trưng bày, sân khấu, và các điểm để người tham gia liên hoan ngồi uống một tách cà phê. Cánh nhà báo phỏng vấn các nhà làm phim và bình phim. Người nổi tiếng và các nhà làm phim tạo dáng chụp ảnh trên thảm đỏ. Và có những bữa tiệc cho tất cả mọi thứ — để chào mừng các buổi ra mắt phim, thành tựu, thương hiệu và công ty sản xuất — hầu hết chỉ dành cho khách mời (mặc dù một đoàn người luôn xuất hiện với hy vọng llẻn vào và gặp được những người nổi tiếng).

Bạn cũng có thể đi trượt tuyết, nhưng ai có thời gian?

Sundance bắt đầu là một cách để quảng bá phim độc lập của Mỹ

Liên hoan phim Sundance thực sự chỉ là một chương trình được Viện Sundance đưa ra, cũng là đơn vị tài trợ và hỗ trợ các sự kiện và chương trình liên hoan để giúp đỡ cho giới làm phim độc lập suốt năm. Nhưng cho đến nay, liên hoan đã trở thành chương trình nổi tiếng nhất của Viện Sundance, vì vậy cái tên “Sundance” thường đồng nghĩa với sự kiện lớn này.

Viện Sundance duy trì một dòng thời gian hấp dẫn về lịch sử liên hoan, đây là nguồn thông tin tuyệt vời về lịch sử lâu đời và được lưu trữ của nó.

Nhưng đây là điều bạn chưa biết: Sundance được thành lập vào năm 1978. Vào thời điểm đó, nó được tổ chức ở Salt Lake City và được gọi là Liên hoan phim Utah/US. Ý tưởng là để thu hút các nhà làm phim đến Utah, và để thúc đẩy làm phim độc lập của Mỹ. Chủ tịch đầu tiên của liên hoan là Robert Redford — nhân vật nói chung được ghi công đã thành lập Sundance — và ông vẫn tham gia liên hoan cho đến ngày nay, phát biểu trong buổi họp báo khai mạc và thường xuyên xuất hiện trong các tư cách khác.

Theo thời gian, liên hoan trải qua một số thay đổi. Lần thay đổi lớn nhất là năm 1981, khi liên hoan chuyển từ Salt Lake City sang Park City và chuyển ngày từ mùa hè sang tháng giêng. Sau đó vào năm 1984, Viện Sundance — được thành lập tách biệt — đã tiếp quản công việc sản xuất liên hoan, khi đó được gọi là Liên hoan phim Hoa Kỳ.

Robert Redford, chủ tịch và người sáng lập Viện Sundance, tại một cuộc họp báo của Liên hoan phim Sundance 2018

Cuối cùng, vào năm 1991, sự kiện này được đổi tên thành Liên hoan phim Sundance, được đặt tên cho nhân vật của Redford, trong bộ phim năm 1969 Butch Cassidy and the Sundance Kid. Kể từ đó, hầu hết các thay đổi đã diễn ra theo thứ tự: bổ sung chương trình phim ngắn, mối quan tâm mới về công nghệ như kỹ thuật số và thực tế ảo, và khởi động Cuộc thi Điện ảnh Thế giới.

Thanh danh của liên hoan tiếp tục tăng lên nhờ một số bộ phim lớn bắt đầu tại Sundance, như Sex, Lies, and Videotape của Steven Soderbergh (1989), đã tiếp tục thắng giải Cành Cọ Vàng danh giá ở Cannes; phim ngắn 13 phút Bottle Rocket của Wes Anderson (1993), cuối cùng được mở rộng thành phim truyện đầu tay của anh với sự hỗ trợ của Viện Sundance; và The Virgin Suicides của Sophia Coppola (2000).

Sundance cho giới quan sát biết rất nhiều về những gì tiếp theo trong điện ảnh

Sundance xảy ra trước khi mùa Oscar của năm thực sự diễn ra — trên thực tế, các đề cử Oscar (mà, thật dễ gây nhầm lẫn, vinh danh những bộ phim từ năm trước) thường được công bố ngay trước hoặc trong liên hoan này, và đến tháng tiếp sau đó mới trao giải.

Đám đông năm 2017 tại buổi ra mắt Lady Macbeth của William Oldroyd, do Florence Pugh (Little Women, Midsommar) đóng chính, người về sau đã được đề cử Oscar

Nhưng vẫn có khả năng các ứng viên Oscar năm sau là mùa vụ thu hoạch tại Sundance, và các nhà tiên tri giải thưởng đang trên đường tìm kiếm. Năm 2019, vai diễn trong The Farewell của ngôi sao Awkwafina đưa cô vào một năm mà cuối cùng lên đến đỉnh cao bằng một Quả Cầu Vàng làm nên lịch sử. Năm 2017, những lời ca tụng Call Me by Your Name, với sự tham gia của Armie Hammer và Timothée Chalamet, đã làm rõ gần như ngay lập tức rằng chúng ta vẫn nói về nó khi giải Oscar đến — và thực sự, bộ phim đã giành được ba đề cử Oscar. Năm 2015, Brooklyn ra mắt tại Sundance và cuối cùng được đề cử Phim hay nhất năm 2016. Giải thưởng khác ngoài Oscar cũng quan trọng, dĩ nhiên, và nhiều phim Sundance tiếp tục thắng Quả Cầu Vàng, Independent Spirit Awards, và BAFTA.

Tuy nhiên, có lúc bàn luận giải thưởng có thể phản tác dụng. Tại Sundance 2016, bộ phim The Birth of a Nation của Nate Parker đã tạo tiếng vang lớn sau khi ra mắt, chỉ một tuần sau cuộc tranh cãi #OscarsSoWhite đã khuấy động các cuộc thảo luận nảy lửa về sự đa dạng ở Hollywood. Bộ phim tạo ra một cuộc chiến đấu giá và cuối cùng được Fox Searchlight mua lại với 17,5 triệu đôla, mức giá cao nhất từng được trả cho một phim hoàn chỉnh trong lịch sử liên hoan. Cũng có đồn đoán những giải thưởng lớn dành cho bộ phim, đặc biệt là cho Parker, biên kịch, đạo diễn và ngôi sao của nó.

Nate Parker (cầm mic) và đoàn phim The Birth of a Nation tại buổi ra mắt bộ phim ở Sundance 2016, Eccles Theater

Nhưng trong những tháng kể từ Sundance đến khi ra mắt bộ phim, một vụ bê bối cưỡng hiếp đã xảy ra xung quanh Parker, và mặc dù bộ phim vẫn được chiếu tại Liên hoan phim Toronto danh tiếng mùa thu năm đó, nó không thể vượt qua tiếng xấu. Tổng doanh thu phòng vé của bộ phim chưa tới 16 triệu đôla, thấp hơn 1,5 triệu đôla so với giá bán của nó — một thua lỗ cho Fox Searchlight, đã chắc mẩm sẽ có một cú hích khi vung tiền cho nó ở Sundance.

Mặc dù vậy, điện ảnh đâu chỉ là về giải thưởng và Sundance cũng phản ánh điều đó. Đây là nơi tuyệt vời để phát hiện ra những người chiến thắng phòng vé cuối cùng (chẳng hạn Little Miss Sunshine năm 2000) và tài năng mới. Các đạo diễn lớn như Damien Chazelle (La La Land), Paul Thomas Anderson (Phantom Thread), Darren Aronofsky (Mother!) và Richard Linklater (Last Flag Flying) đều bắt đầu tại Sundance. Bộ phim đầu tiên của anh em nhà Coen, Blood Simple, được ra mắt tại Sundance năm 1985 và giành được giải Grand Jury, đưa bộ đôi này lên đài danh vọng.

Ra mắt Sundance còn có thể có ý nghĩa lớn cho diễn viên: ví dụ, Half Nelson được công chiếu tại Sundance năm 2006, đã khởi đầu hiệu quả sự nghiệp diễn xuất cho một Ryan Gosling trưởng thành. Những cái tên hậu trường — người làm công tác tư liệu, nhạc sĩ, biên tập phim — cũng có cơ hội được phát hiện tại Sundance. Bất kể vai trò gì, đây cũng là một trong những nơi quan trọng nhất để các nhà làm phim được chú ý và được kết nối.

Nữ hạ nghị sĩ Alexandria Ocasio-Cortez là một chủ đề nổi bật trong bộ phim tài liệu Knock Down the House của Rachel Lears, chiếu tranh giải tại Liên hoan phim Sundance 2019 và sau đó phát trực tuyến trên Netflix

Sundance cũng đang cố gắng dẫn đầu trong việc đa dạng hóa ngành công nghiệp điện ảnh

Có lẽ thừa nhận rằng phim độc lập có thể là một câu lạc bộ nam — hãy xem những cái tên ở trên — nên những năm gần đây Sundance nỗ lực thúc đẩy tác phẩm của phụ nữ trong ngành công nghiệp điện ảnh với sáng kiến Women at Sundance. Bốn mươi sáu phần trăm phim tranh giải năm nay do phụ nữ đạo diễn. Bước tiến nhanh đột phá đó vượt xa ngành công nghiệp điện ảnh mở rộng; vào năm 2019, mặc dù phụ nữ đã phá vỡ các kỷ lục phòng vé, nhưng chỉ có 12 trong số 100 bộ phim có doanh thu cao nhất năm là do phụ nữ đạo diễn. (Và chỉ có bốn trong số những phụ nữ đó là người da màu.)

Sundance cũng thực hiện nỗ lực phối hợp để nâng cao tiếng nói của các nhóm thiểu số khác. Trong số 244 dự án năm nay, 37% do người da màu thực hiện và 19% do người xác nhận LGBTQ thực hiện, tương đương năm 2019. So sánh các số liệu thống kê về Sundance với một số số liệu từ ngành công nghiệp phim rộng hơn trong năm 2019, khi chỉ 17 phần trăm đạo diễn đằng sau 100 bộ phim có doanh thu hàng đầu ở Mỹ không phải là người da trắng. (Không có số liệu thống kê lớn về số lượng phim do người tự nhận LGBTQ chỉ đạo.)

Vì Sundance có thể hoạt động như một ngân hàng hối đoái cho các nhà làm phim độc lập và tài năng nhất, nên tỷ lệ tăng các bộ phim do phụ nữ chỉ đạo và sản xuất tại liên hoan có thể giúp tăng sự đa dạng trong ngành công nghiệp rộng lớn.

Sundance nhấn mạnh vào việc luôn luôn hướng tới tương lai của phim là điều làm cho nó trở nên độc đáo. Và đến cuối cùng — một khi các cuộc chiến đấu thầu và bàn luận giải thưởng và biểu diễn thương hiệu kết thúc — Sundance cực kỳ quan trọng đối với những người yêu thích phim hay. Tất cả mọi thứ từ phim tài liệu như O.J.: Made in America cho đến những bộ phim kinh dị cách tân như Hereditary có thể xuất hiện để làm rung chuyển phần còn lại của năm trong ngành điện ảnh. Và trong khi mọt phim và nhà phê bình có kinh nghiệm nhạy bén trong việc mong đợi gì khi họ đến Park City, thì luôn có cơ hội rằng một cái gì đó mới toanh và sảng khoái sẽ đột ngột xuất hiện và gây bão.