Trong lịch sử điện ảnh, văn hóa đại chúng và thuật ngữ văn hóa, sự hiện diện của ông là vô cùng quan trọng và xứng đáng được coi là một huyền thoại, bất chấp sự nghiệp điện ảnh quá ngắn ngủi với chỉ năm bộ phim của ông. Tài hoa yểu mệnh như người ta thường nói, và điều đó là chắc chắn nhất trong trường hợp của Lý Tiểu Long. Nhưng tại sao ông lại là một nhân vật mang tính biểu tượng như vậy, không chỉ đối với khán giả phương Đông mà cũng tương tự với khán giả phương Tây ? Làm thế nào mà người đàn ông này có thể hợp nhất những nền văn hóa khác biệt trong một thời kỳ nổi tiếng vì sự thù địch đối với những thế giới quan đối lập ? Như nhà phê bình nổi tiếng Stephen Teo từng phát biểu: “Lý Tiểu Long làm vừa lòng tất cả mọi người.”

Lý Tiểu Long, một ngôi sao có tầm ảnh hưởng vượt châu lục [Ảnh: Den Of Greek]

Sinh ra trong một gia đình cha mẹ là người Trung Quốc tại San Francisco năm 1940 nhưng lớn lên tại Hồng Kông cho tới khi ông 18 tuổi, Lý Tiểu Long là người chịu ảnh hưởng của cả hai thế giới. Là người theo chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc và cũng là một công dân Mỹ, với phong thái hầu như rất dễ dàng, ông đã xóa nhòa sự khác biệt giữa hai thế giới.

Là con trai của diễn viên Quảng Đông danh tiếng Lý Hải Tuyền, Lý Tiểu Long lớn lên tại Hồng Kông thời hậu chiến, theo quyết định quay trở về một thời gian ngắn sau khi ông được sinh ra của người cha.

Bất chấp những đặc quyền liên quan, ông không thể bác bỏ sự thật rằng Hồng Kông thời kỳ này là một nơi nguy hiểm, bị những băng cướp và bạo lực giày xéo. Lý Tiểu Long đã sớm hấp thụ môi trường bạo lực và hiếu chiến này từ nhỏ, và cuối cùng khiến cha mẹ ông lo lắng tới mức họ quyết định để ông học võ để giúp ông. Được võ sư huyền thoại Diệp Vấn huấn luyện, Lý Tiểu Long đã chứng tỏ thiên khiếu đối với môn võ Vịnh Xuân.

Chịu ảnh hưởng từ cha, Lý Tiểu Long cũng theo đuổi sự nghiệp diễn xuất cùng lúc đó, đạt được một số danh tiếng trước khi cuối cùng quyết định quay trở lại Mỹ. Mặc dù chỉ nghĩ qua tới ý tưởng dành toàn bộ thời gian để luyện tập võ nghệ, cuối cùng ông lại giành được vai diễn giờ đây đã trở thành biểu tượng - vai Kato trong bộ phim truyền hình duy nhất của Lý Tiểu Long The Green Hornet.

Tuy nhiên đó không phải là thành công mà ông từng ao ước, và Lý Tiểu Long quay trở về Hồng Kông vỡ mộng vì những vai phụ của mình. Nhưng sau đó vai diễn này đã được chứng minh là một thành tích phi thường, vì danh tiếng của ông với vai Kato đã dẫn đến Đường Sơn đại huynh (The Big Boss) và Tinh Võ môn (Fist of Fury), những bộ phim đã phá vỡ kỷ lục phòng vé tại châu Á.

Tiếp theo là Mãnh long quá giang (Way of The Dragon), bộ phim do Lý Tiểu Long đạo diễn, viết kịch bản, dàn dựng võ thuật, kỳ tích đã đưa ông lên tầm quốc tế. Ông chỉ kịp hoàn thành thêm một tác phẩm nữa, Long tranh hổ đấu (Enter The Dragon) do Warner Bros. sản xuất trước khi cái chết trẻ đầy bi kịch của ông ở tuổi 32 xảy ra, và ngay trước khi ông đạt tới địa vị của một siêu sao. Một bộ phim khác, Tử vong du hý (Game of Death), bị bỏ dở và sau đó được phát hành với những phân đoạn bổ sung do Robert Clouse quay năm 1978.

Lý Tiểu Long là một tên tuổi đã chứng minh sức sống lâu bền của mình trên khắp thế giới, nhưng đặc biệt là ở hai quốc gia ông từng coi là quê hương, cũng tình cờ là hai đất nước đại diện cho cả phương Đông và phương Tây trong quan niệm của rất nhiều người – Trung Quốc và Mỹ. Lý Tiểu Long đại diện một cách mâu thuẫn cho sự cố hữu và hồi sinh của chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc, nhưng cũng là một người phản đối phân biệt chủng tộc, mà trong việc này thì chủ nghĩa dân tộc của ông không đóng vai trò gì. Đây là hai phần tách biệt nhưng tương đương trong sức hấp dẫn của ông, và xứng đáng được khám phá chi tiết thêm nữa.

Đối với khán giả châu Á và đặc biệt là khán giả Trung Quốc, Lý Tiểu Long là một người anh hùng dân tộc dân gian. Ông là hình ảnh thu nhỏ của những người anh hùng hiện đại, và có thể được nhìn nhận như một người đại diện cho hai hình thức dân tộc chủ nghĩa. Đối với một Trung Quốc thời kỳ sau khi bị Nhật Bản chiếm đóng, sự cấp thiết của việc xác định lại ý thức mạnh mẽ về bản sắc được đặt lên hàng đầu. Lý Tiểu Long hiểu, và là hiện thân của điều đó. Thực tế toàn bộ Tinh võ môn nói về nội dung này khi nhân vật Trần Chân của ông đã báo thù cho sư phụ và dành được vinh quang cho võ đường của mình chống lại kẻ thù Nhật Bản.

Bộ phim không thực sự tinh tế trong chủ đề và bản chất ngụ ý của mình, nhưng chắc chắn đã đạt được thành công. Giữa việc lật đổ những chiến dịch chống lại người Trung Quốc và đánh bại người Nhật Bản, Lý Tiểu Long đồng thời cũng khôi phục lại danh dự cho Tổ quốc. Mô typ giành lại thể diện bất chấp sự có mặt của Nhật Bản và những thế lực thực dân khác thực tế đã được dựng dưới dạng khung hình tĩnh vào cuối phim, khi Lý Tiểu Long lao mình vào giữa một đám người ngoại quốc đang nổ súng đòi lấy mạng ông.

Hình thức thứ hai của chủ nghĩa dân tộc là một hình thức mơ hồ hơn nhiều và có thể được xếp vào dạng cân bằng phi chính trị. Đó là việc khơi gợi lòng tự hào về nền văn hóa Trung Quốc cho tất cả những người gốc Hoa, và giúp cho tất cả những người trong cộng đồng bị phân tán có thể đồng nhất với Tổ quốc của mình, cho dù có rất ít liên hệ với quê hương.

Đó là thứ chủ nghĩa dân tộc đã bắt rễ sâu trong văn hóa Trung Quốc, cho dù không phải là riêng biệt của nơi này, thứ chủ nghĩa dân tộc có nguồn gốc từ học thuyết của đạo Khổng, và quan niệm về những di sản văn hóa tách biệt với nhà nước – vì thế cho phép mọi người gắn bó chặt chẽ với nền văn hóa của họ chứ không phải với đất nước.

Lý Tiểu Long khai thác niềm tự hào này, và thông qua việc thể hiện cả những giá trị phương Đông và phương Tây trên phim của mình, khiến cộng đồng thiểu số người Hoa ở các quốc gia khác đón nhận ông như một thành viên của họ.

Tuy nhiên, cũng có thể thấy rằng Lý Tiểu Long đại diện cho giấc mơ Mỹ, câu chuyện về những người nhập cư thành đạt. Bỏ qua những dấu vết của sự bài ngoại hiển hiện trong các tác phẩm của ông, thực tế Lý Tiểu Long cũng có thể là một người anh hùng Mỹ - một bằng chứng cho thấy rằng người châu Á cũng có thể là người Mỹ.

Ông đã đứng lên đấu tranh cho nhân quyền, ấy chính là điều khiến ông thu hút được khán giả phương Tây, và khiến rất nhiều người ngưỡng mộ ông. Đó là sự từ chối đầu hàng và chịu đựng bất công, cùng với ý chí chiến đấu vì những gì ông tin tưởng. Chính động lực cá nhân này là thứ mà các nhà phê bình tin rằng đã nâng tầm các bộ phim của Lý Tiểu Long lên khỏi các tác phẩm huyênh hoang sáo rỗng đơn thuần ủng hộ nhà nước Trung Quốc. Mãnh long quá giang cũng thể hiện nhiều về Lý Tiểu Long – một con người như về Lý Tiểu Long - một anh hùng văn hóa.

Cảnh quay nổi tiếng trong đó ông để mình trần tới thắt lưng trước một tấm gương chắc chắn đã đặt bộ phim vào vị trí thể hiện về Lý Tiểu Long và cuộc đấu tranh cá nhân của ông, cũng như về những thất bại liên tiếp trong việc hiểu và được hiểu ở một nền văn hóa nước ngoài (trong trường hợp này là La mã).

Bộ phim kể về cuộc đấu tranh của Lý Tiểu Long để con người của ông được chấp nhận và đồng thời cũng thể hiện sức hấp dẫn thô sơ về thể hình của ông Điều này bị cho là quá tự yêu mình, thậm chí bởi một số nhà phê bình đánh giá tác phẩm này và bộ phim tiếp theo Long tranh hổ đấu là về “cuộc đấu tranh bên ngoài”, đối lập với cuộc đấu tranh nội tâm.

Lý Tiểu Long có thể bị nhìn nhận là chỉ hấp dẫn khán giả phương Tây như một người hùng hành động, tôi nghĩ điều này có phần hơi khắt khe, bởi những lý do liên quan tới cố gắng “trở thành” người Mỹ của ông đã được giải thích ở trên.

Cho dù lý do cho sự nổi tiếng của ông là gì, thì danh tiếng của ông vẫn không suy giảm cho tới ngày hôm nay. Lý Tiểu Long có thể được đón nhận bởi bất cứ ai và tất cả mọi người, tương tự như Che Guevara. Thậm chí còn có những đôi giày phóng tác từ bộ trang phục vàng và đen nổi tiếng của ông (trong Tử vong du hý).

Đối với một diễn viên từng bị các khán giả Mỹ chính thống từ chối vì giọng nói quá nặng của mình, thì đây là một thành công phi thường. Điều này càng đáng trân trọng hơn khi trên thực tế, thành công đó không chỉ dựa trên kỹ năng và hình thể của ông, mà còn bởi triết lý và tinh thần của con người đằng sau hình thể đó.