Aftersun của Charlotte Wells (phải), một nhân vật nổi bật tại Cannes, tái hiện kỷ niệm những chuyến đi cùng cha khi cô còn nhỏ và cảm thấy đây là một nỗ lực không chỉ để hiểu mà còn để tha thứ

Federico Fellini đã nói với Rolling Stone năm 1984, “Điện ảnh sử dụng ngôn ngữ của những giấc mơ: Nhiều năm có thể trôi qua trong một giây, và bạn có thể nhảy từ nơi này sang nơi khác. Đó là thứ ngôn ngữ được tạo nên từ hình ảnh.” Vì vậy, nếu bạn muốn đưa khán giả vào câu chuyện của chính mình, không có cách nào tốt hơn là dỗ họ sống trong câu chuyện đó vài giờ, như thể đó là cuộc sống mà họ mơ ước.

Các nhà làm phim nhận ra tiềm năng này một cách trực giác. Họ cũng biết rằng việc cảm nhận cảm xúc của ai đó sẽ thú vị hơn nhiều so với kể lại các sự kiện khô khan như trong phim tài liệu không hề tưởng tượng. Trong hầu hết lịch sử điện ảnh, các đạo diễn đã chơi đùa với phương tiện này như cách để đưa ký ức của chính họ lên màn ảnh.

Armageddon Time của James Grey thực hiện thủ thuật khó khăn đưa chúng ta vào thời thơ ấu của Grey ở Queens cả từ góc nhìn hoài niệm rực rỡ của đứa trẻ lẫn vị trí thuận lợi của người lớn…

Nhưng nếu trong quá khứ từng có vô số phim hồi ký, thì bây giờ nó đang ở thời kỳ bùng nổ. Năm 2019 có Roma, được vẽ từ những ký ức của Alfonso Cuarón về thời thơ ấu của ông ở thành phố Mexico. Năm tiếp theo, The Souvenir của Joanna Hogg tái hiện một cách phức tạp những ký ức tuổi trẻ của Hogg và tiếp nữa là The Souvenir II năm 2021. Năm ngoái, Belfast đã cho chúng ta nhìn lướt qua thời thơ ấu của Kenneth Branagh. Bạn có thể gọi những câu chuyện này là tự động hư cấu — những câu chuyện được hư cấu quá nhẹ nên chúng ta tưởng là thật — nhưng trong trường hợp điện ảnh, vốn có khoảng trống giữa người sáng tạo và tạo tác, thì cơ bản là không có khác biệt để mà phân biệt.

Năm nay — à thì, nhắm mắt ném đá cũng trúng một phim hồi ký. Steven Spielberg, không xa lạ gì việc rút từ cuộc đời mình vào các bộ phim của ông, cuối cùng cũng vừa thực hiện phim hồi ký The Fabelmans, khám phá cuộc ly hôn của cha mẹ và những nỗ lực thời trai trẻ để hiểu thế giới và nỗi sợ hãi của chính mình, thông qua các bộ phim. Bardo của Alejandro Iñárritu là câu chuyện về một nhà làm phim cũng là nhà báo người Mexico khủng hoảng hiện sinh. One Fine Morning của Mia Hansen-Love kể mối tình đầy biến động, mang dấu ấn đặc trưng chính cuộc đời cô. Và Joanna Hogg trở lại năm nay với The Eternal Daughter, tồn tại trong thế giới của The Souvenir, vật vã với hành trang tình cảm và đạo đức để làm một bộ phim về mẹ mình.

The Fabelmans: Steven Spielberg khám phá cuộc ly hôn của cha mẹ và những nỗ lực thời trai trẻ để hiểu thế giới và nỗi sợ hãi của chính mình, thông qua các bộ phim

Là một nhân vật nổi bật trong lĩnh vực này, Armageddon Time của James Grey thực hiện thủ thuật khó khăn đưa chúng ta vào thời thơ ấu của Grey ở Queens cả từ góc nhìn hoài niệm rực rỡ của đứa trẻ lẫn vị trí thuận lợi của người lớn. Ông nhìn mối quan hệ phức tạp của gia đình mình về giai cấp, đặc quyền và chủng tộc ông đã thấy hồi nhỏ và cảm nhận của ông về những điều đó lúc bây giờ, khi trưởng thành. Bộ phim xâu chỉ luồn kim và đưa chúng ta vào những góc nhìn đó.

Một đống phim loại này không thể chỉ là một sự trùng hợp ngẫu nhiên. Có thể giải thích là do một bộ phận đạo diễn lớn tuổi thường có xu hướng nhìn lại cuộc đời họ, đặc biệt trong thời kỳ hỗn loạn văn hóa như hiện nay. Ví dụ, Grey sử dụng Armageddon Time như cửa sổ nhìn vào thời đại của chúng ta, kết nối quá khứ và hiện tại. Tuy nhiên, không phải tất cả những bộ phim này đều được nhìn lại từ các đạo diễn lớn tuổi; câu trả lời đó có vẻ quá đơn giản.

Bardo của Alejandro Iñárritu là câu chuyện về một nhà làm phim cũng là nhà báo người Mexico khủng hoảng hiện sinh

Điều đó càng được chứng minh qua hai phim của các đạo diễn tuổi 30 năm nay. The Cathedral tái hiện tinh tế thời trẻ của đạo diễn Ricky D’Ambrose, khi quay tại nhà riêng của gia đình anh, như một cách để hiểu cha mình. Tương tự, Aftersun của Charlotte Wells, một nhân vật nổi bật tại Cannes, tái hiện kỷ niệm những chuyến đi cùng cha khi cô còn nhỏ và cảm thấy đây là một nỗ lực không chỉ để hiểu mà còn để tha thứ.

Có một số manh mối thú vị khác. Trong hầu hết những bộ phim này, nhân vật chính là người thế thân cho đạo diễn, một nhân vật hơi hơi hư cấu thường mang một cái tên khác. Hình đại diện của Hogg được đặt tên là Julie Harte. Của Spielberg được đặt tên là Sam Fabelman. Trong The Cathedral, D’Ambrose đặt tên cho nhân vật chính của anh là Jesse Damrosch. Nhân vật chính của Bardo tên là Silverio Gama.

The Cathedral tái hiện tinh tế thời trẻ của đạo diễn Ricky D’Ambrose, khi quay tại nhà riêng của gia đình anh

Đó là nước đi mà các tác giả tiểu thuyết đôi khi sử dụng để tạo khoảng cách hoặc sự hài hước trong câu chuyện và ở đây, nó có tác dụng làm chúng ta nghĩ về nhân vật mà họ đang tạo ra. Họ làm cho chúng ta thấy đây là đạo diễn và cũng không phải đạo diễn — ký ức mà đạo diễn có về bản thân họ, chứ không phải về bản thân thực sự của họ. Nói thế này cho dễ hiểu: cảm giác quá khứ của ta giống như người mà ta từng biết hơn là nhân vật trong chuỗi thời gian liên tục với chính ta. Tuy nhiên, nó có tác dụng, giúp bạn biết rằng bạn đang xem một bộ phim, chứ không phải chỉ là phim gia đình của ai đó.

Nói cách khác, đây là một kỹ thuật siêu hư cấu, thu hút nhận thức của bạn về hình thức cũng như nội dung, và không phải lúc nào cũng là kỹ thuật duy nhất. Spielberg thích thú với siêu hư cấu trong The Fabelmans, chèn vài bông đùa bằng hình ảnh và lời thoại vào phim để nhắc nhở bạn rằng nhân vật bạn đang xem đã lớn lên để làm bộ phim này và rằng đó là nỗ lực của chính ông để vượt qua những nỗi sợ hãi đã từng có kể từ khi ông còn là một cậu bé.

Joanna Hogg trở lại năm nay với The Eternal Daughter, vật vã với hành trang tình cảm và đạo đức để làm một bộ phim về mẹ mình

Hoặc có The Irishman, tựa phim đúng nghĩa đen nhất trong đống phim ký ức, trong đó Martin Scorsese đánh giá lại (bằng cách ủy quyền) di sản của mình, cả về chuyên môn và cá nhân. Sử dụng hồi ký của người khác làm cách để khám phá cuộc sống của chính mình, Scorsese để một nhân vật do người thường xuyên cộng tác với ông là Robert De Niro thủ vai: ông sống bên ngoài toàn bộ một bộ phim Scorsese thông thường, rồi quay ngoắt sang đánh giá lại câu chuyện mà ông kể về bản thân toàn bộ cuộc sống của mình. Nhận thức đó đến từ một nhân vật trong bộ phim, và lời cảnh tỉnh của cô ấy dường như được rút ra từ cuộc sống thực.

Tự động hư cấu, những câu chuyện hư cấu mơ hồ dựa trên cuộc đời của tác giả, là một từ thời thượng gần đây trong thế giới văn học, vì vậy bạn có thể gắn các kỹ thuật này với xu hướng đó. Nhưng bất cứ khi nào nói về nghệ thuật điện ảnh, chúng ta phải nhớ rằng đó là một công việc kinh doanh. Vì vậy, có thể còn một lý do khác: gần đây các doanh nghiệp phát trực tuyến thừa tiền ném vào “dự án cá nhân” của nhà làm phim — đáng chú ý nhất là Netflix. Xu hướng này hiện đã suy giảm, nhưng lúc đang thời, nó thúc đẩy một môi trường trong đó các nhà làm phim có thể cố gắng tạo ra những thứ mà trước đây họ không thể làm được, vì đủ thứ lý do. Có thể quá đắt, hoặc quá dài, hoặc các giám đốc điều hành hãng phim (không bao giờ là những người giàu trí tưởng tượng hoặc có kiến thức cập nhật nhất trong nghề) nghĩ sẽ không có ai quan tâm. Nhận được tờ séc trống cũng giống như có giấy phép để dấn tới và làm bộ phim cá nhân đó.

One Fine Morning của Mia Hansen-Love kể mối tình đầy biến động, mang dấu ấn đặc trưng chính cuộc đời cô

Ngoài ra còn có một thực tế là những dự án này thường câu giải thưởng, đặc biệt là đối với nhà làm phim đã nổi tiếng. Cách họ khiến chúng ta nghĩ về chúng không chỉ là “câu chuyện” mà là những bộ phim khiến chúng quan trọng, hoành tráng, nghiêm túc, thậm chí là sử thi. Điều đó có thể giúp họ giành được giải thưởng cuối năm — đó là những bộ phim có ý nghĩa, và bạn có thể cảm nhận được ý nghĩa đó.

Tuy nhiên, không ai trong số những phim này cung cấp lời giải thích đầy đủ, có lẽ bởi vì không có lời giải thích dễ dàng. (Ví dụ, một số bộ phim lớn nhất, bao gồm The Fabelmans, Armageddon Time, và Belfast, không được các nhà phát trực tuyến cung tiền.) Suy cho cùng, phim hồi ký thành công bởi vì chúng ta xem chúng, hoặc ít nhất chúng ta nghĩ nên xem. Hồi ký không chỉ về tác giả; mà về cả người đọc, cho chúng ta cách hiểu cuộc sống của chính mình thông qua câu chuyện của người khác. Có rất nhiều hồi ký dở, nhưng một hồi ký hay có thể chuyển hóa. Và sống qua những ký ức của người khác trên màn ảnh có thể khiến bạn cảm thấy như chính mình cũng trải qua những ký ức đó. Bạn có thể hiểu bản thân mình hơn thông qua một người khác — một người Ireland, chẳng hạn. Nếu bạn may mắn, nó có thể thay đổi cuộc đời bạn.

Hồi ký không chỉ về tác giả; mà về cả người đọc, cho chúng ta cách hiểu cuộc sống của chính mình thông qua câu chuyện của người khác. Và sống qua những ký ức của người khác trên màn ảnh có thể khiến bạn cảm thấy như chính mình cũng trải qua những ký ức đó

Aftersun sẽ ra rạp vào ngày 21 tháng 10. Armageddon Time sẽ ra rạp vào ngày 28 tháng 10. The Fabelmans sẽ ra rạp vào ngày 11 tháng 11. Bardo sẽ ra rạp vào ngày 18 tháng 11 và công chiếu trên Netflix vào ngày 16 tháng 12. The Cathedral đang chiếu trên Mubi. The Souvenir và The Souvenir Part II đang phát trực tuyến trên Showtime và có sẵn để thuê hoặc mua trên các nền tảng kỹ thuật số. Belfast đang phát trực tuyến trên HBO Max và có sẵn để mua trên các nền tảng kỹ thuật số. Roma và The Irishman phát trực tuyến trên Netflix. Eternal Daughter và One Fine Morning đang chiếu tại các liên hoan phim và đang chờ ngày ra rạp.