Dù là một người sinh ra sau cái thời ấy rất xa nhưng tôi vẫn luôn thấy vô cùng xót xa, thương cảm mỗi khi nghe những câu chuyện đó!

Đã có bao nhiêu thước phim tài liệu cho tôi thêm những cái nhìn hiện thực về nạn đói năm ấy. Cũng như bao tác phẩm điện ảnh, kịch, và tác phẩm văn học nói về cuộc “Cách mạng mùa thu” thần thánh của dân tộc. Và hôm nay đây tôi muốn chọn viết vài dòng về một bộ phim - Sao Tháng 8 - đã cho tôi những phút đắm mình trong thế giới của nghệ thuật thứ 7, để hiểu sâu sắc hơn những nỗi “bĩ cực” của dân tộc và cách mà “cơn lũ cách mạng mùa thu” ấy đã cuốn phăng cơn “bĩ cực” đó ra sao.

Tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ tư năm 1977, bộ phim Sao Tháng 8 của đạo diễn Nghệ sĩ Nhân dân Trần Đắc đã đoạt giải Bông sen vàng dành cho phim truyện nhựa hay nhất và Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất cho Nghệ sĩ Ưu tú Thanh Tú.

Ngay từ cái tựa phim Sao Tháng 8 đã gợi cho tôi hiểu rằng đây là một bộ phim nói về “cách mạng mùa thu 1945” rồi. Phim được chia ra làm hai tập: tập 1 Mùa xuân báo bão giúp chúng ta hiểu rõ bối cảnh lịch sử với nạn đói hoành hành khắp nơi, những ông bà quan lại đại diện cho tầng lớp cai trị cao ngạo, tính toán trong thế giới xa hoa, hưởng lạc của họ, những người chiến sĩ cách mạng đã chịu bao đói khổ, bị truy lùng ráo riết mà vẫn kiên trì tìm cách bám trụ, đi theo lý tưởng với mong muốn giải phóng cho mình, cho những người thân yêu, cho cả những người cùng cảnh ngộ. Tập 2 với tựa đề Mùa thu hồi sinh nói về cái thời khắc lịch sử của dân tộc đã tới khi Pháp bị Nhật hất cẳng khỏi Đông Dương, Nhật đầu hàng quân Đồng minh. Dưới sự chỉ đạo kịp thời của Việt minh “cướp kho thóc cứu đói”, bao con người đói khổ vùng lên, “Mùa thu cách mạng ấy” đã cứu sống bao con người, giúp họ có thêm ý chí, quyết tâm dấn thân vào sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Nữ chiến sĩ cách mạng Nhu của Thanh Tú

Bộ phim được quay ở thời điểm nước ta mới thống nhất, bối cảnh phim rất chân thực: những con người gầy còm, những mái nhà tranh liêu xiêu, cây đa, hồ nước hoang sơ, vắng bóng người, những con đường đất đầy lá cây, mái chợ quê liêu xiêu lợp bằng những bó rạ khô, những chiếc nón mê rách tươm chẳng còn nổi vành nón, những khu phố Pháp cũ còn nguyên dáng vẻ phồn hoa, sang trọng, nhà máy điện chạy than với những chiếc xe goòng chở than đẩy bằng tay...

Tôi ấn tượng với bộ phim không chỉ bởi những hình ảnh chân thật, sống động mà còn bởi nội dung sâu sắc, kịch tính, diễn xuất tuyệt vời cả dàn diễn viên. Tâm lý các nhân vật được khắc họa rõ nét, lời thoại gần gũi, âm nhạc hào hùng thật khớp với nội dung phim.

Tôi ấn tượng không chỉ Thanh Tú trong vai chiến sĩ cách mạng Nhu, tôi còn mê cả diễn suất của cố Nghệ sĩ Ưu tú Đức Hoàn trong vai Kiều Trinh, Thanh Hiền trong vai Mến, Dũng Nhi trong vai Kiên, Nghệ sĩ Nhân dân Trần Phương trong vai bố của Kiều Trinh và Kiên... Nói chung tôi ấn tượng với cả dàn diễn viên từ vai chính nặng ký, đa tính cách tới những vai diễn nhỏ chỉ xuất hiện ở một vài trường đoạn ngắn. Tôi nghĩ rằng vai diễn chiến sĩ cách mạng Nhu là vai diễn hay nhất, hấp dẫn nhất mà Thanh Tú từng thể hiện. Cô Nhu của Thanh Tú phải biến đổi mình từ hình ảnh thanh lịch của cô nữ sinh Đồng Khánh tới cô công nhân lam lũ, mang bụng bầu đi làm việc trong nhà máy điện Yên Phụ; rồi lại biến mình thành người tu hành quá độ đường đọc kinh siêu thoát cho những người chết đói, tha phương; tới dáng vẻ bình thản của cô gái đi khâu thuê, người đánh giậm dưới ao, người bán bánh cuốn khéo nói hòng che mắt mật thám, tìm cách liên lạc với đồng đội, đồng chí của mình, gây dựng cơ sở cách mạng; cả tới ánh mắt cương nghị, lời nói quyết tâm khi lãnh đạo phong trào ở vùng ven Hà Nội và ở nhà máy điện... Với vai diễn hóa thân nhiều số phận cuộc đời mà Thanh Tú đã thể hiện rất thành công thì giải thưởng Nữ diễn viên chính xuất sắc của Liên hoan phim Việt Nam 1977 quả là rất xứng đáng.

Thanh Hiền trong vai cô Mến

Cố nghệ sĩ Đức Hoàn với vai Kiều Trinh đài các, tân thời, sắc sảo, lanh lợi, mưu mô đã thay đổi hoàn toàn hình tượng cô Mỵ ít nói, nhẫn nhịn, u buồn trong phim Vợ chồng A Phủ mà nghệ sĩ từng hóa thân. Nữ mật thám Kiều Trinh chính là nhân vật phản diện nổi bật của phim, theo đuổi ước mơ “Tây hóa” ngay từ khi còn nhỏ, lớn lên trở thành trợ thủ chỉ điểm đắc lực cho giới cai trị người Pháp rồi người Nhật, tìm mọi cách lùng bắt những chiến sĩ cách mạng như cô Nhu. Tôi được biết khi tham gia phim này thì cố nghệ sĩ đã là một nữ đạo diễn có tiếng của Hãng phim truyện Việt Nam sau khi hoàn tất khóa học đạo diễn phim ở nước ngoài.

Những mâu thuẫn của phim không chỉ đến từ hai thái cực đại diện là Kiều Trinh và nữ chiến sĩ cách mạng Nhu mà còn đến từ gia đình của giáo sư Trung - bố đẻ của Kiều Trinh và Kiên; từ bản thân những con người trí thức như Kiên muốn sống cuộc sống có ý nghĩa hơn, những người đói khổ cùng cực như mẹ Vận, cô Mến phải tự chiến đấu với cái đói, cái chết để vững tâm đi theo cách mạng, để mơ về ngày mai người nghèo cũng được đi học, không bị đói nữa...

Những cảnh quay mà tôi thích nhất trong phim đó là cảnh ngôi chợ với những quán lá liêu xiêu, những dáng người gầy gò, đói khát vật vờ xin ăn; cảnh người dân nổi dậy cùng nhau cướp kho thóc cứu đói, những ánh mắt rạng ngời, những hạt thóc đổ vào thúng như những cơn mưa giải cơn đói bao lâu nay. Những đúp cận cảnh tôi thích nhất chính là đôi mắt đẹp của cô Mến, của chiến sĩ cách mạng Kiên chết lặng, căm hờn, tuyệt vọng khi gặp chị gái Kiều Trinh trước khi chết. Rồi tới khuôn mặt cương nghị giấu nỗi buồn vào trong khi cô Nhu nghe tin chồng bị xử bắn, khi chứng kiến cảnh mẹ Vận qua đời, khi phải rời xa con nhỏ yêu dấu trốn khỏi bệnh viện tiếp tục con đường cách mạng gian khổ. Tôi nghẹn ngào ngồi xem phân cảnh Kiên ra đi trong sự tiếc thương của người cha, cô Mến đau đớn xót xa cho mối tình tuyệt vọng của mình với Kiên nhưng lại chẳng thể ở bên anh những phút cuối cùng vì chị gái mật thám Kiều Trinh của anh đột ngột trở về nhà. Cảnh phim nhân văn khi cô Nhu len giữa hàng người để được bế đứa con thân yêu bao ngày xa cách giữa tình cảm trìu mến của đồng chí, đồng đội trong ngày vui “cách mạng mùa thu” thành công làm tôi thấy vui mừng lẫn bùi ngùi cho những người dân đã chết đói, những chiến sĩ đã ngã xuống trước ngày độc lập.

Cảnh bọn quan lại người Việt sống phè phỡn trên nỗi khổ của đồng bào trong phim

Nhạc phim là sự kết hợp giữa những ca khúc sôi sục tình thần cách mạng như Diệt phát xít của nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi với những bản nhạc không lời do dàn nhạc xưởng phim hòa tấu; tiếng đàn bầu thánh thót, u buồn, bi thương đưa tiễn những người dân tha phương chết đói về cõi vĩnh hằng; tiếng dàn nhạc dây hòa tấu rộn ràng không khí cách mạng khi Việt Minh ra lệnh tổng khởi nghĩa giành chính quyền.

Một bộ phim có cốt truyện sâu sắc, kịch tính, diễn xuất nhập tâm, tự nhiên, diễn mà như không diễn, bối cảnh, đạo cụ được trau chuốt, góc quay đẹp, đài từ thật của diễn viên rất biểu cảm làm tôn lên diễn xuất của họ, nhạc phim hòa quyện theo tiết tấu phim khiến tôi thật sự ấn tượng, xúc động mỗi khi xem lại.

Với những điều kiện về kỹ thuật, công nghệ, vật chất khó khăn của đoàn phim cũng như của điện ảnh Việt Nam sau năm 1975, thế nhưng cả êkíp làm phim đã mang lại những hình ảnh chân thực, xúc động về con đường “cách mạng mùa thu” xua tan đói khổ, bĩ cực của dân tộc Việt Nam.

Dù sau này cuộc sống của tôi đã đầy đủ, sung túc hơn nhiều thì tôi vẫn sẽ luôn luôn nhớ về một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc mà bộ phim Sao Tháng 8 đã mang lại. Tôi sẽ mãi trân trọng lao động nghệ thuật nghiêm túc của cả đoàn phim để có được những thước phim “đi cùng năm tháng” cho nền điện ảnh Việt Nam.