• The Boy and the Heron: Mọi tác phẩm Hayao Miyazaki làm dẫn đến Thiếu niên và chim diệc

• Ghibli bất ngờ vén màn bí mật The Boy and the Heron của Hayao Miyazaki

Bầu trời là một trong những sân chơi yêu thích của Miyazaki, bay không chỉ đơn thuần là độ cao; mà là sự siêu việt. Ảnh: My Neighbor Totoro

Rất ít nhà làm phim có thể khẳng định được tính kỳ quái, tính nghệ thuật và cách kể chuyện ở cùng đỉnh cao ngang nhau như biên kịch kiêm đạo diễn Hayao Miyazaki, những câu chuyện ngụ ngôn thời hiện đại của ông dường như chứng minh rằng việc ngước nhìn mây trời không có gì sai cả mà là một đức tính tốt — theo nhiều cách. Từ bước đột phá năm 1988 My Neighbor Totoro cho đến bộ phim hoạt hình đoạt giải Oscar năm 2001, Spirited Away, bầu trời là một trong những sân chơi yêu thích của Miyazaki, bay không chỉ đơn thuần là độ cao; mà là sự siêu việt.

Các nhân vật thường xuyên bay qua các cõi vật chất và tinh thần. Họ di chuyển giữa các thế giới và các trạng thái tồn tại. Và trong trường hợp bộ phim mới nhất của Miyazaki, Thiếu niên và chim diệc / The Boy and the Heron, bay thậm chí còn đóng vai trò băng qua cửa ngõ giữa sự sống và cái chết.

Chihiro và Haku, trái, trong Spirited Away và Kiki, phải, trong Kiki’s Delivery Service, mỗi người đều trải qua những khám phá làm thay đổi cuộc đời giữa không trung

Bay vào tuổi trưởng thành

Nhân vật chính của Miyazaki thường là những đứa trẻ hoặc thiếu niên bị buộc phải đối mặt với thực tế của một thế giới đầy khiếm khuyết. Những khoảnh khắc thức tỉnh của những nhân vật này thường đến ở phần cuối của một cuộc phiêu lưu vĩ đại, thậm chí có thể nguy hiểm — và thường là khi họ bị treo lơ lửng giữa không trung.

Spirited Away là mẫu điển hình cho toàn bộ tác phẩm của Miyazaki, kết hợp văn hóa dân gian và phép thuật với minh họa vẽ tay tỉ mỉ của ông. Nhân vật chính của phim là Chihiro, cô gái trẻ làm việc tại một nhà tắm công cộng dành cho các linh hồn để cứu cha mẹ đã bị biến thành lợn. Chihiro đang ở thời điểm chuyển tiếp: Bộ phim bắt đầu khi gia đình cô chuẩn bị chuyển đến nhà mới, và bản thân Chihiro sắp bước vào tuổi thiếu niên, dao động giữa tuổi thơ ngây thơ đầy sợ hãi và tính bướng bỉnh của tuổi mới lớn. Cô buộc phải chịu trách nhiệm về hoàn cảnh kỳ ảo của mình và dẫn dắt gia đình cô trở lại thế giới loài người.

Chihiro nhớ lại ký ức thời thơ ấu tiết lộ tên thật của Haku, giải phóng anh thoát khỏi lời nguyền trói buộc anh. Trong tác phẩm của Miyazaki, bay không chỉ là băng qua những khoảng cách mà còn di chuyển xuyên thời gian: tuổi thơ đến tuổi trưởng thành, quá khứ đến hiện tại và tương lai

Khoảnh khắc khám phá của Chihiro xảy ra khi cô đang bay trên bầu trời cùng với Haku, một linh hồn sông có thể biến thành rồng. Chihiro nhớ lại ký ức thời thơ ấu tiết lộ tên thật của Haku, giải phóng anh thoát khỏi lời nguyền trói buộc anh. Giống như rất nhiều bộ phim khác của Miyazaki, Spirited Away gợi ý rằng chìa khóa để trưởng thành và trở thành người hùng trong câu chuyện của chính bạn là giữ gìn những giấc mơ, cảm xúc, suy nghĩ, ý tưởng và ký ức thời thơ ấu vốn sẽ đưa chúng ta trở lại với cái tôi riêng tư nhất của mình. Trong tác phẩm của Miyazaki, bay không chỉ là băng qua những khoảng cách mà còn di chuyển xuyên thời gian: tuổi thơ đến tuổi trưởng thành, quá khứ đến hiện tại và tương lai.

Kiki, phù thủy trẻ của Kiki’s Delivery Service, cũng có khoảnh khắc phát triển và trưởng thành tương tự khi bay lúc cô hoàn thành khóa đào tạo phù thủy: Khi bạn của cô gặp nguy hiểm đến tính mạng, cô phải vượt qua nỗi bất an khiến cô tạm thời không thể bay. Ngồi trên cây chổi mượn đại trên đường, Kiki dần dần huy động sức mạnh mà cô cần để bay lên; lông chổi bung ra, một cơn gió nâng cô lên và cô phóng lên bầu trời.

Ngồi trên cây chổi mượn đại trên đường, Kiki dần dần huy động sức mạnh mà cô cần để bay lên

Bay tới Thiên đường

Một trong những thành tựu ấn tượng nhất trong phim của Miyazaki là chúng ủng hộ quan điểm chính trị của nhà làm phim một cách tự nhiên mà không chiều theo hay chiêu dụ. Miyazaki là một nhà bảo vệ môi trường và theo chủ nghĩa hòa bình nổi tiếng, ông thường viết về những nhân vật thấy mình bị vướng vào xung đột giữa thiên nhiên và xã hội. Nhưng bên ngoài các cuộc chiến giữa các vị thần, động vật, sinh vật huyền bí và con người, hầu như Miyazaki luôn hứa hẹn một thiên đường nào đó mà các nhân vật của ông phải bay tới.

Nàng công chúa nổi tiếng với trò diều lượn trong Nausicaä of the Valley of the Wind đâm sầm vào một khám phá quan trọng về vùng đất hoang hậu tận thế độc hại nơi cô sinh sống: Bên dưới lớp đất mặt bị ô nhiễm là một lòng đất lành mạnh đại diện cho một thế giới mới mà mọi người đều tưởng đã tuyệt chủng. Sheeta, công chúa của Castle in the Sky, cũng bay đến một thế giới mới ngoan cường tồn tại dưới hình dạng Laputa, lâu đài ẩn giấu trên mây. Đó là một thiên đường đã mất, nơi công nghệ tiên tiến kết hợp với thiên nhiên và cách xa thế giới thực tế đến mức hầu hết mọi người đều tin rằng là chuyện hoang đường.

Trong Nausicaä of the Valley of the Wind, trái, và Castle in the Sky, phải, các công chúa nhân vật chính bay đến những thế giới mới

Bay tới tự do, thoát khỏi chiến tranh

Cả Nausicaä và Sheeta đều phải bay qua các trận không chiến để đến được địa đàng của mình, mỗi người đều phải đối mặt với làn đạn trực diện không lùi bước. Không phải chỉ có hai nhân vật này; trong các bộ phim của Miyazaki, chiến tranh thường làm chệch hướng những chuyến bay tưởng tượng theo nghĩa đen và ẩn dụ của các nhân vật.

The Wind Rises, bộ phim lịch sử của Miyazaki về kỹ sư hàng không người Nhật Jiro Horikoshi, mở ra với chuỗi giấc mơ bắt đầu bằng việc Jiro vui vẻ bay trên một chiếc máy bay giống chim với đôi cánh “lông vũ” và kết thúc bằng việc máy bay của anh bị chiếc tàu chiến hung bạo phá hủy. Đây là chủ đề lặp đi lặp lại trong phim: Giấc mơ của Jiro là nơi anh chế tạo những chiếc máy bay của tương lai và nơi anh tư vấn cho người hùng của mình, kỹ sư người Ý Giovanni Battista Caproni, người có những chiếc máy bay-như mơ giống những du thuyền bay, chốn để giải trí và vui vẻ.

Máy bay có chức năng vận chuyển theo nghĩa đen và nghĩa bóng

Một trong những hình ảnh gợi nhiều liên tưởng nhất của bộ phim là cảnh cậu bé Jiro tưởng tượng những chiếc máy bay bay qua bầu trời đêm đầy sao; cậu bé nhìn lên không đeo kính nhưng chỉ có thể nhìn thấy những vệt sao mờ ảo trên màn đêm. Trí tưởng tượng của Jiro bù đắp cho thị lực kém, và anh nhìn thấy một phong cảnh tuyệt đẹp trải dài trên bầu trời đêm, chuyển từ màu xanh xám khói của buổi tối thành những đám mây sáng màu xanh lá cây và màu vàng với những vệt màu đỏ tươi như thể đánh cắp từ hoàng hôn. Tất cả các sắc thái hòa quyện, cuồn cuộn bay lên trong một khung cảnh mộng mơ màu nước, và một số máy bay bay qua, khung cảnh đột nhiên chuyển sang khuôn mặt kinh ngạc của Jiro trẻ tuổi.

Bay là điều kỳ diệu dành riêng cho những người mơ mộng như Jiro. Máy bay của anh liên kết thế giới trong mơ của anh, nơi anh có thể tự do tạo ra bất cứ gì anh muốn cho bất kỳ mục đích nào, và thế giới lúc tỉnh của anh, trong đó anh buộc phải nhìn các thiết kế của mình được sử dụng cho chiến tranh. Bay có nghĩa là tự do, cho đến khi con người lợi dụng nó để trục lợi.

Marco, phi công lợn của Porco Rosso, sống đời thợ săn tiền thưởng, bởi vì đó là cách duy nhất anh có thể giữ được chút tự do với tư cách là một phi công mà không phải hy sinh lý tưởng của mình

Marco, phi công lợn của Porco Rosso và Howl, pháp sư của Howl’s Moving Castle, cả hai đều bay để thoát khỏi các cuộc chiến xung quanh họ. Marco nhận thấy mình liên tục bị chính phủ Ý trong Thế chiến hai truy lùng vì không sử dụng chuyên môn lái máy bay của mình phục vụ chế độ phát xít của họ. Anh sống đời thợ săn tiền thưởng, bởi vì đó là cách duy nhất anh có thể giữ được chút tự do với tư cách là một phi công mà không phải hy sinh lý tưởng của mình. Còn Howl ban đầu biến thành chim để thoát khỏi tiếng gọi của chiến tranh.

Trong mỗi trường hợp đều có một cái giá phải trả: Ở cuối phim The Wind Rises, Jiro nhìn chiếc máy bay mới của mình bay vút qua bầu trời nhưng sau đó ngay lập tức nhìn thấy sự tàn phá mà nó sẽ gây ra. Sự hoài nghi con người của Marco từ những chiến công thời chiến và những năm đầu làm phi công dường như đã khiến anh biến thành lợn. Và mỗi lần Howl biến thành chim anh gần như mất đi nhân tính hoàn toàn.

Howl, pháp sư của Howl’s Moving Castle, mỗi lần biến thành chim anh gần như mất đi nhân tính hoàn toàn

Bay tới kiếp sau

Chim và con người có cùng nguồn gốc trong nhiều bộ phim của Miyazaki, gồm cả bộ phim mới nhất của ông, Thiếu niên và chim diệc, kể về cậu bé Mahito bị một con diệc dụ đến nơi vượt thời gian giữa sự sống và cái chết để tìm người mẹ đã qua đời và người mẹ kế mất tích của cậu. Con diệc thực ra là một người đàn ông có khả năng biến hình, còn những con vẹt đuôi dài và bồ nông khổng lồ biết nói mà Mahito gặp ở thế giới khác cũng giống như con người, cố gắng cùng tồn tại trong hai tầng lớp xã hội khác nhau của thế giới khác này.

Thiếu niên và chim diệc đến với Miyazaki ở tuổi 82 và là bộ phim mà ông đề cập rõ ràng và nhất quán nhất đến chủ đề cái chết. Nhưng ranh giới giữa sự sống và cái chết cũng không kém phần xuyên suốt so với ranh giới giữa thời thơ ấu và tuổi trưởng thành, giữa mơ và thực, hay giữa thế giới diệt vong và một thiên đường ẩn giấu.

Chim và người trong thế giới Thiếu niên và chim diệc

Các nhân vật chính của Miyazaki được sinh ra trong những thế giới không hoàn hảo, nơi con người mắc bệnh, chết, gây chiến tranh và gây ra sự hủy diệt, nhưng ngay cả trong những cách thể hiện yếm thế nhất của nhà làm phim về con người, ngay cả khi ông nhắc nhở chúng ta về những xung lực xấu xa nhất, phim của ông cuối cùng vẫn là giấc mơ về điều đáng hy vọng nhất — giấc mơ kinh điển mà tất cả chúng ta đều trải qua đêm này hay đêm khác… giấc mơ được bay.

Miyazaki nói với chúng ta rằng bay là một trong số những cách cụ thể ít ỏi mà con người có thể đạt được một dạng siêu việt, và sự siêu việt này tuyệt đẹp. Nó cho phép ta nhìn thấy con người thực của mình, tiềm năng thực sự của chúng ta.

Ngay cả khi Miyazaki nhắc nhở chúng ta về những xung lực xấu xa nhất, phim của ông cuối cùng vẫn là giấc mơ về điều đáng hy vọng nhất — giấc mơ được bay

Nhưng ông không bao giờ quên nhắc nhở chúng ta: Có lên ắt có xuống. Chúng ta sẽ hạ cánh như thế nào là tùy ở chúng ta.