• Phim siêu anh hùng thành công đình đám như Avengers đang xóa sổ nghệ thuật điện ảnh

Infinity War dù nhồi nhét nhiều tuyến truyện và nhân vật, vẫn là một phim khá hay, nhưng có phải tham vọng lớn nhất của Hollywood chỉ tới thế?

Infinity War là hội tụ 10 năm (từ Iron Man) của các tuyến truyện và nhân vật, một cái kết trải dài lúc hài hước lúc mệt mỏi, quá dài và quá ít tiến triển, vừa dễ đoán mà trong những phút cuối lại hoàn toàn gây sốc. Nó đã bị chỉ trích vì muốn trở thành sự kiện giao cắt tham vọng nhất lịch sử điện ảnh, và dù không người đứng đầu nào của hãng phim nói ra chính xác những từ đó, thì cái danh hiệu vũ trụ điện ảnh đã nắm bắt tinh thần hoành tráng của dự án Marvel này. Đây là một thiên truyện siêu anh hùng kinh phí 300 triệu USD có tầm vũ trụ.

Một bộ phim bị nhồi nhét như thế vẫn nhất quán là đủ ấn tượng rồi. Nhưng dù rối rắm thế nào, Infinity War thực ra làm khá tốt. Khiến nó là cái kết tạm thời phù hợp cho một chuỗi phim đã được định hình không phải bằng sự xuất sắc mà bằng sự nhất quán và chất lượng ổn định đáng tin cậy.

Cam kết với việc làm phim khá của Marvel đã khiến hãng phim thành công 'khủng' và giúp tái định hình nghề làm phim của hãng lớn. Nhưng nó cũng đến với một cái giá — không chỉ cho các phim siêu anh hùng, mà còn cho tham vọng làm phim của các hãng lớn trên diện rộng.

Benedict Cumberbatch, Robert Downey Jr., Mark Ruffalo và Benedict Wong trong Avengers: Infinity War

Infinity War đóng vai trò mái vòm cho chiến lược làm phim cách tân của Marvel — một sự pha trộn được mài giũa kịch liệt giữa hoài niệm chân thành, tự trào lộng, những tuyến truyện giao nhau, những người hùng lôi cuốn và những cảnh tượng kỹ xảo vi tính dốc sạch kinh phí.

Marvel thu nạp từ truyện tranh gốc ý niệm một thế giới giả tưởng chung, trong đó, ví dụ, Captain America và Black Panther hiện diện trong cùng một dòng thời gian và có thể gặp nhau lúc này lúc khác, góp phần mang cụm từ “vũ trụ mở rộng” vào ngôn ngữ điện ảnh phổ cập.

Hãng phim cũng áp dụng sự nhạy bén kiểu truyền hình vào cách làm phim bom tấn, biến thể loại siêu anh hùng thành một dạng phim hài tình huống công sở thêm sinh vật ngoài hành tinh và cháy nổ. Những phim lớn nhất của hãng có đạo diễn là Josh Whedon đứng sau Buffy the Vampire Slayer và hai anh em Anthony và Joe Russo, trước đó đạo diễn các tập phim Arrested Development và Community. Cả chuỗi phim nằm dưới sự quản lý của duy nhất một giám đốc, bản chất đóng vai trò tương đương người điều hành một phim truyền hình vậy.

Jason Momoa trong Justice League (2017): các hãng phim đối địch chạy đua tạo ra những vũ trụ mở rộng của riêng họ, nhưng thường ra kết quả lẫn lộn

Quan điểm chủ chốt của hãng phim là: với đúng tài sản trí tuệ, cách tiếp cận kể chuyện tập trung về một mối của cả truyền hình và truyện tranh, với mỗi ấn bản hay tập phim chỉ là một phần của một chuỗi chạy dài với một câu chuyện bao trùm, cũng có thể dành cho khán giả đại chúng trên màn ảnh rộng.

Chiến lược này đã cho ra đời một loạt phim ăn khách phòng vé, một lượng người hâm mộ trung thành mãnh liệt, và thậm chí là một số thành công đáng ngạc nhiên về mặt phê bình. Nó cũng đã trở thành mối ganh tị của Hollywood, với các hãng phim đối địch chạy đua tạo ra những vũ trụ mở rộng của riêng họ, nhưng thường ra kết quả lẫn lộn (như Justice League thảm họa của năm ngoái). Các hãng phim khác đã nhân bản những tính trạng về cấu trúc của Marvel — hoài niệm văn hóa đại chúng, cách kể chuyện dài kỳ, các chiêu chiều lòng người hâm mộ đầy am hiểu — nhưng không hãng nào có thể duy trì được sự ổn định cho sản phẩm của họ.

Nhìn Fox chẳng hạn, có quyền sở hữu hơi lằng nhằng một tí với X-Men và các siêu anh hùng Marvel liên quan. Các phim X-Men, đi trước vũ trụ Marvel, đã biến chuyển về chất lượng và sự độc đáo nhiều hơn hẳn các sản phẩm bên Marvel Studios: Không phim Marvel nào tệ như phần tái khởi động Fantastic Four năm 2015. Nhưng cũng không phim Marvel nào dám thử chất bi ca sầu khổ của Logan hay sự táo tợn điên rồ, bậy bạ của Deadpool, và khó mà tưởng tượng sẽ có phim nào làm thế.

Không phim Marvel nào dám thử chất bi ca sầu khổ của Logan

Hơn tất cả thì Marvel thành công vì đã trở thành một dạng đảm bảo chất lượng, một nhãn hiệu đại diện cho năng lực đã qua trui rèn và thân thiện với khán giả. Kể cả những phim kém trong số các phim thuộc vũ trụ Marvel cũng xem được. Không phim Marvel nào có điểm Rotten Tomatoes thấp hơn 66%; chín bộ phim cao nhất đã đạt 89% hoặc hơn.

Ở thời đại mà các phim thường mất 200 triệu USD để sản xuất và tầm tương đương để tiếp thị, đây không phải là chuyện nhỏ với hãng phim hay người xem. Lời hứa ngầm của Marvel là bạn có thể mua vé xem bất cứ phim nào của họ và biết, với sự tự tin đáng kể, rằng kể cả nếu không tuyệt vời, nó cũng có thể, ít nhất là, tạm được.

Sự đảm bảo chất lượng đã cho Marvel toàn quyền chấp nhận rủi ro kinh phí lớn mà các hãng phim thông thường sẽ xua tay — và đem về tưởng thưởng phòng vé cũng lớn không kém: Khó mà tưởng tượng một phim kinh phí 230 triệu USD về một thứ mờ nhạt như Guardians of the Galaxy, với một con gấu mèo biết nói và một cái cây có hồn trong dàn nhân vật chính, có thể được bật đèn xanh nếu không có giả định sẵn về khán giả của Marvel. Và trong khi nhiều nhà sản xuất đã cố gắng phát triển một phim Black Panther ít nhất từ những năm 1990, cuối cùng chính Marvel mới chuyển thể được nó thành hiện thực điện ảnh với kinh phí siêu khủng — và trở thành phim được điểm phê bình tốt nhất của họ.

Black Panther là phim Marvel do Ryan Coogler (ảnh trên, trái) làm thì rõ hơn là phim của Ryan Coogler làm dưới nhãn hiệu Marvel

Nhưng Black Panther cũng chỉ ra những hạn chế cố hữu trong mô hình của Marvel. Bộ phim do Ryan Coogler đạo diễn, một nhà làm phim trẻ tuổi có tài, với hai phim trước, Creed và Fruitvale Station, thể hiện năng khiếu ấn tượng về tinh tế cảm xúc và nét nên thơ điện ảnh. Tài năng đó vẫn được thể hiện trong Black Panther, nhưng đôi lúc có cảm giác bị câm tiếng và giam hãm, bị gò trong những công thức chung và những kỳ vọng cho một phim siêu anh hùng kinh phí 200 triệu USD. Coogler dàn dựng một đoạn hành động quay một đúp mang đầy dấu ấn cá nhân ấn tượng ở giữa phim, nhưng trận đánh đỉnh điểm ở Wakanda diễn ra với những đoạn bay giữa không trung căng nét 'pixel' (tức kỹ xảo vi tính) thường thấy ở những phim Marvel khác.

Nói rõ hơn, Black Panther là phim Marvel hay hơn trung bình. Nhưng nó là một phim Marvel do Ryan Coogler làm thì rõ hơn là một phim Ryan Coogler làm dưới nhãn hiệu Marvel.

Với thực trạng hiện giờ của phim bom tấn Hollywood, có thể tha thứ việc giả định rằng thử nghiệm qua bình chọn là cần thiết để nắm bắt khẩu vị của khán giả. Nhưng không có chuyện, kể cả trong thể loại siêu anh hùng kinh phí lớn, được xây dựng trên tầm nhìn cá nhân các đạo diễn có khí chất riêng.

Cảnh phim Batman (1989) của Tim Burton

Ở thập niên 80 và đầu 90, các phim Batman của Tim Burton dễ dàng được nhận diện là sản phẩm của sự kỳ dị mang phong cách ma quái của người sáng tạo; Christopher Nolan xử lý nhân vật này sau đó hai thập niên cũng khác biệt (cũng như Dunkirk, một ví dụ tốt về chi phí cơ hội của các nguồn kinh phí và tài năng hội tụ, nếu không phải gần như là dành riêng, vào các dự án tầm cỡ Marvel); các phim Spider-Man của Sam Raimi rõ ràng cũng bắt nguồn từ những ám ảnh với chuyện giật gân nhảm nhí đã cho ra đời Darkman và các phim Evil Dead. Đáng chú ý, các phim này đều là thành công đình đám ở phòng vé.

Marvel không gột sạch hoàn toàn cá tính đạo diễn ra khỏi phim của họ (những câu đùa chọc ngoáy của The Avengers mang chất Whedon rất rõ), nhưng họ đã dốc công để ngăn chặn và hạn chế bất cứ thôi thúc đặt dấu ấn phong cách cá nhân đạo diễn nào để duy trì một tông điệu, nhân vật, và tầm chất lượng đồng đều. Nhưng vậy cũng khiến cho việc làm ra những phim cực phẩm khó hơn, những phim chỉ có thể có được nhờ may mắn, cảm hứng, thử nghiệm và thiên tài nghệ thuật đại chúng kết hợp lại. Và do đó, đã khiến Hollywood ít theo đuổi những dự án như vậy hơn.

Vấn đề sâu hơn không hẳn là Marvel mà là những người bắt chước và cổ vũ họ. Khi các hãng phim lớn tiếp tục theo đuổi khoản doanh thu chắc chắn của mô hình làm ăn Marvel, và các nhà phê bình tiếp tục tung hô những nỗ lực làm hài lòng chỉ vừa phải của Marvel là hay, hậu quả tiềm tàng là các hãng phim Hollywood sẽ dồn thêm nhiều tài nguyên và năng lực hạng nhất vào việc sản xuất những phim xem được, thích được, nhưng không vươn lên tầm cao hơn. Các phim kinh phí thấp và truyền hình sẽ lấp khoảng trống còn lại, như hiện giờ đang làm, nhưng những sản phẩm vĩ đại nhất sẽ được dành cho những người cẩn trọng và có năng lực.

Christopher Nolan (phải) xử lý nhân vật Batman sau đó hai thập niên cũng khác biệt

Tác giả là người hâm mộ Marvel từ đầu; tác giả không hy vọng điều đó sẽ đổi thay. Và dĩ nhiên, có những số phận tệ hơn một thế giới toàn những bom tấn vừa phải, không thích rủi ro, của những phim hoàn toàn giải trí được thiết kế để làm vừa lòng số đông. Nhưng cũng đáng buồn với viễn cảnh tương lai trong đó phim như Avengers: Infinity War đại diện cho đỉnh cao thành tựu nghệ thuật và sáng tạo của Hollywood. So với các phim siêu anh hùng và bom tấn, nó khá hay. Nhưng tác giả ước ao những ông lớn văn hóa đại chúng hãy tham vọng táo bạo hơn chút nữa.