“Thiếu những hình ảnh đẹp từ châu Phi và thiếu những câu chuyện cho thấy châu Phi và người châu Phi theo một cách tích cực,” Aaron Kopp, đến từ Swaziland, nói.

Một cảnh từ phim tài liệu hoạt hình Liyana

Nhưng hai vợ chồng nhà làm phim này không biết họ sẽ kể câu chuyện của họ như thế nào. Để bảo vệ những đứa trẻ, họ quyết định không để chúng trực tiếp nói về những tổn thương của chúng. Họ tìm thấy một người kể chuyện giúp những đứa trẻ viết một câu chuyện hư cấu để thể hiện bản thân chúng. “Nơi đó trở thành chốn an toàn cho những ký ức và hy vọng của bọn trẻ,” Amanda Kopp nói.

Cuối cùng hai nhà đạo diễn nhận ra rằng hoạt hình có thể đưa câu chuyện giả tưởng vào cuộc sống và “đáp ứng được những đứa trẻ trong thế giới tưởng tượng của chúng,” theo Amanda Kopp.

Thandie Newton, ngôi sao của Westworld, đã tham gia làm điều hành sản xuất, hy vọng giúp kết nối khán giả Mỹ với những đứa trẻ này. Liyana đã ra rạp ở Mỹ hồi tháng 10/2018 lấy được những bài bình phim rực rỡ, đặc biệt khen ngợi hoạt hình ấn tượng.

Phim tài liệu Two Trains Runnin’ của Samuel D. Pollard

Newton tin rằng hoạt hình 3D sinh động và bắt mắt của họa sĩ hoạt hình Shofela Coker đã “cho bọn trẻ cảm nhận giấc mơ của chúng có thể hữu hình và rung động.”

“Bộ phim hoạt hình này không vẽ tranh những đứa trẻ mà tạo ra một thành viên khác trong gia đình chúng bước ra ngoài và kiên trì ở nơi có lẽ họ không thể đến,” Newton nói thêm. “Cô ấy là minh họa theo nghĩa đen của sự chữa lành diễn ra trong nhóm những đứa trẻ đó.”

Vợ chồng Kopp tham gia một danh sách ngày càng nhiều các đạo diễn phim tài liệu phát hiện hoạt hình giúp kể câu chuyện của họ. Hoạt hình thường cung cấp hình ảnh khi không có những đoạn quay thêm (B-roll), nhưng Liyana còn làm nổi bật những cách ngày càng đa dạng mà hoạt hình có thể đưa các bộ phim vào cuộc sống như trong Waltz With Bashir của Ari Folman, Searching for Sugar Man của Malik Bendjelloul, Two Trains Runnin’ của Samuel D. Pollard, Nuts! của Penny Lane và The Witness của James Solomon.

Một cảnh từ Waltz With Bashir của đạo diễn Ari Folman

Có thể các nhà phê bình từng xem ý tưởng pha trộn hoạt hình với những đoạn phim tài liệu cấm kỵ là vi phạm các quy tắc báo chí. “Trước đây bạn nghe từ ‘phim tài liệu’ và nghĩ đó là chương trình thời sự với những người nói năng và kể câu chuyện nào đó,” Bryan Fogel, người từng giành giải Oscar với bộ phim Icarus, bóc trần doping trong thể thao Nga. “Không thế nữa.” (Fogel đã sử dụng hoạt hình để minh họa trạng thái tinh thần của ai đó sau một vụ tự sát và đi vào bên trong phòng thí nghiệm doping của Nga — không cảnh nào trong số đó anh có thể quay phim.)

“Nếu bạn có thể tìm ra một cách mới để truyền đạt các chủ đề và ý tưởng của mình, và nếu bạn có thể khơi gợi trí tưởng tượng của tôi và đưa tôi đến gần hơn với chủ đề này, vậy là hiệu quả,” Keith Maitland nói thêm, đã làm hoạt hình vụ Charles Whitman xả súng ở trường đại học Texas trong bộ phim tài liệu được khen ngợi Tower năm 2016.

Bước ngoặt là năm 2002, khi hai phim được khán giả và giới phê bình yêu thích — Bowling for Columbine của Michale Moore và The Kid Stays in the Picture của Brett Morgen — đều sử dụng hoạt hình. “Đó là dấu hiệu cho thấy phim tài liệu đang hướng đến không gian giải trí nhiều hơn,” Morgen nói. “Phim hoạt hình làm tăng cường khả năng đưa quá khứ vào hiện tại của đạo diễn và đạt đến tầm cao sáng tạo mới.”

The Kid Stays in the Picture của Brett Morgen

Trong phim Kid, Morgen có trong tay những thước phim về cuộc đời của nhà sản xuất Robert Evans một cách giới hạn; muốn khán giả trải nghiệm Evans như một động năng trẻ trung, chứ không phải một người có tài kể chuyện già nua, Morgen làm hoạt hình từ những bức ảnh cũ. “Đây là một hành trình cá nhân, chủ quan và những bức ảnh bị bóp méo cũng rất quyến rũ về mặt thị giác và phản ánh phong cách và tài biểu diễn của ông ấy,” Morgen lưu ý, anh đã sử dụng phong cách hoạt hình hết sức khác biệt trong các phim hoạt hình sau đó, Chicago 10 và Cobain: Montage of Heck.

Morgen nói rằng những người đi tiên phong là những nhà làm phim thập niên 1960 và 1970 như John và Faith Hubley và Chris Marker. Trong thế kỷ này, công nghệ thay đổi đã làm cho hoạt hình trở nên có điều kiện hơn, đưa nó trở thành xu hướng chủ đạo.

Morgen nói rằng các nhà sản xuất và đầu tư làm phim ngày càng đi theo xu hướng này: “Họ tìm kiếm những góc độ sáng tạo và nhạy cảm đại chúng hơn.”

Blair Jackson trong vai Houston McCoy trong một cảnh phim hoạt hình Tower của Keith Maitland

Các đạo diễn cũng bị quan điểm đó cuốn hút. “Hãy nhớ rằng, không ai phải xem phim tài liệu của bạn,” Alison Klayman, đã đạo diễn Take Your Pills về thuốc Adderall (thuốc kê đơn được dùng để điều trị rối loạn tăng động giảm chú ý [ADHD] ở trẻ nhỏ và người lớn) cho Netflix. “Phim của chúng tôi nằm ở giao điểm của giải trí và thông tin, và chúng tôi muốn giữ được người xem. Hoạt hình mở rộng chân trời cho một câu chuyện có thể đi tới một cách trực quan.”

Quan trọng hơn, Morgen nói, hoạt hình làm thay đổi cách cảm nhận phim tài liệu, làm suy yếu quan điểm thông thường nhưng sai lệch rằng chúng có căn cứ đích xác và khách quan. Sự giả tạo của hoạt hình khiến phim tài liệu chân thực, nhắc nhở người xem rằng họ đang xem một câu chuyện chủ quan.

“Hoạt hình vốn dĩ đã đặt câu hỏi về bản chất khách quan của phim tài liệu. Đây là một trong những cách tiếp cận trung thực nhất mà chúng ta có thể theo,” Morgen nói.

Kurt Cobain hoạt hình trong một cảnh phim tài liệu Kurt Cobain: Montage of Heck của Brett Morgen

Maitland tin rằng hoạt hình có ý nghĩa khác nhau đối với từng nhà làm phim, “đó là lý do nó thành công. Mỗi đạo diễn nghĩ về phong cách hoạt hình theo cùng một cách mà họ quyết định góc máy.”

Ông nói thêm, với mỗi cách tiếp cận mới, đạo diễn phải đưa ra “các quy luật của vũ trụ và sau đó dạy khán giả khi bạn làm phim, để họ hiểu ngữ pháp của bộ phim.”

Maitland đã sử dụng hoạt hình rotoscope trong The Eyes of Me nói về những thiếu niên bị mù, và trong Tower. “Hoạt hình rotoscope có chất lượng như mơ và phần não tương tứng xử lý giấc mơ xử lý nhận thức thị giác nên nó phù hợp với Eyes,” anh nói. “Trong Tower, người ta đang nhớ lại 50 năm ký ức, vốn có thể sai lệch, và phong cách hoạt hình thừa nhận điều đó.”

Fogel đã kết hợp các phong cách khác nhau trong Icarus, từ phong cách hoạt hình cũ của Nga đến đồ họa chuyển động và CGI. “Câu chuyện không ngừng tiến hóa nên chúng tôi cảm thấy rằng các phong cách khác nhau phản ánh chúng tôi đang làm phim ở đâu vào thời điểm đó.”

Alison Klayman, đạo diễn Take Your Pills: “Hoạt hình mở rộng chân trời cho một câu chuyện có thể đi tới một cách trực quan.”

Hoạt hình của Liyana tinh tế hơn, một phong cách mà những người tạo ra nó gọi là “bức tranh biết hít thở”. Minh họa của Coker đôi khi có gợi ý chuyển động - tắt sáng, chuyển động của bụi - hoặc đôi khi máy quay di chuyển qua hình ảnh để tạo ra ảo ảnh đó.

“Bản năng đầu tiên của chúng tôi là làm sinh động các bức vẽ của các cậu bé, vốn rất đẹp, nhưng chúng tôi thích ý tưởng trở nên thực sự tham vọng với hoạt hình,” Amanda Kopp nói.

Họ đùa giỡn với ý tưởng hoạt hình truyền thống nhưng đã phát triển cái đẹp này bởi vì, Aaron Kopp nói, “bọn trẻ hiếu động đến nỗi chúng tôi muốn cân bằng năng lượng giữa hai thế giới và không tạo ra sự dư thừa chuyển động.”

Hai vợ chồng nhà Kopp đã nghiêm khắc trong kế hoạch của họ vì sản xuất tác phẩm nghệ thuật này vẫn còn tương đối tốn kém và tốn thời gian. Aaron Kopp nói, “Một phần của quá trình nghệ thuật là biết công cụ của bạn là gì và khi nào sử dụng chúng. Không thể nói, ‘Tôi có một cái búa nên tôi sẽ đập đồ.’”

Cảnh hoạt hình CGI trong phim tài liệu về doping Icarus của Bryan Fogel

Thật vậy, một số đạo diễn bây giờ chuyển sang dùng hoạt hình làm chỗ tựa, Maitland tin vậy. “Kể từ sau Tower ít nhất một chục nhà làm phim đã gọi để hỏi về quá trình làm hoạt hình. Một nửa là phù hợp theo chủ đề nhưng nửa còn lại muốn nó như băng dán để che đi điểm yếu trong bộ phim.”

Tuy nhiên, khi được làm đúng, hoạt hình bổ sung một yếu tố “thử nghiệm”, Maitland nói — người xem đã trích dẫn những cảnh từ Tower mà họ nghĩ là cảnh quay nhưng thực sự là hoạt hình và ngược lại. “Đó là thể hiện được ý tưởng về cách ký ức hoạt động,” ông nói.

Đối với Fogel, việc tạo ra sự tái hiện trong phòng thí nghiệm bằng diễn viên “có vẻ rất tồi tệ, như America’s Most Wanted,” nhưng đồ họa và CGI đã mang đến cho những cảnh đó cảm giác của một phim đánh cướp. “Tôi muốn nó giống như Ocean’s Eleven,” Fogel nói, ông dự định sử dụng hoạt hình trong ít nhất hai dự án sắp tới.

Hoạt hình của Liyana tinh tế hơn, một phong cách mà những người tạo ra nó gọi là “bức tranh biết hít thở”

Aaron Kopp nói rằng anh chỉ sử dụng hoạt hình nữa trong hoàn cảnh phù hợp nhưng trong Liyana, nó đã tạo ra một sự quen thuộc thực sự. “Có rất nhiều người chống lại sự hoài nghi lơ lửng nhưng hoạt hình ngay lập tức bỏ qua điều đó và cho phép người ta có trải nghiệm cảm xúc không giới hạn như thế này với câu chuyện.”