Bên ngoài một khách sạn năm sao trên hòn đảo nhiệt đới Hải Nam của Trung Quốc, một người mẫu trẻ mặc váy trắng thướt tha và đội mũ che nắng quá khổ đang phàn nàn gay gắt chuyện phải làm việc trong cái nóng buổi trưa.

Cô nói với nhiếp ảnh gia: “Tôi sắp chết dưới nắng mặt trời đây này. Trời ơi, tôi bị sốc nhiệt mất.”

Ascension đưa người xem đi từ các nhà máy sản xuất nón Trump

Khi cô gái bước lui vào chỗ bóng râm, máy quay chiếu sang một công nhân trung niên đang ngồi xổm dưới nắng cách đó chỉ vài mét. Cô này tiếp tục nhổ cỏ bằng tay, im lặng và không ai nhìn thấy.

Cảnh quay đó là một trong nhiều khoảnh khắc nói rất nhiều điều trong Ascension — bộ phim tài liệu của Jessica Kingdon khám phá về giai cấp và lao động ở Trung Quốc ngày nay.

Được quay ở hơn 50 địa điểm trên khắp Trung Quốc, Ascension là bức chân dung ngổn ngang mà sâu sắc về một quốc gia đang trong quá trình chuyển đổi.

Hơn 97 phút, bộ phim đưa người xem đi từ các nhà máy sản xuất nón Trump và búp bê tình dục để xuất khẩu sang thị trường phương Tây, đến các trường kinh doanh nơi học viên được dạy để “thể hiện” mục tiêu của họ và các học viện đào tạo vệ sĩ và quản gia để phục vụ giới thượng lưu siêu giàu ở Trung Quốc.

Trong quá trình này, phim dệt nên bức tranh về một quốc gia — bất chấp những căng thẳng địa chính trị hiện tại — đang phải vật lộn với nhiều vấn đề tương tự như nước Mỹ: bất bình đẳng gia tăng, bất ổn kinh tế ngày càng tăng, và một thế hệ trẻ ngày càng chán ngấy với cả hai vấn đề đó.

...và búp bê tình dục để xuất khẩu sang thị trường phương Tây. Một cảnh trong phim cho thấy công nhân nhà máy đang kiểm tra đầu của con búp bê tình dục tại một nhà máy ở tỉnh Quảng Đông

“Trung Quốc chắc chắn là một tấm gương phản chiếu nước Mỹ,” Kingdon nói với Sixth Tone. “Những câu hỏi về ý nghĩa của tiến bộ kinh tế và những hậu quả không mong muốn của nó — rất nhiều trong số chúng được phóng chiếu ở Trung Quốc đương đại.”

Ra mắt trong mạch liên hoan phim từ giữa năm 2021, xuất phẩm độc lập này đã gây được tiếng vang lớn với các nhà phê bình. Bộ phim đã giành được một số giải thưởng, bao gồm phim tài liệu hay nhất tại Liên hoan phim Tribeca, và đạt 98% tươi trên Rotten Tomatoes.

Ascension đã lọt vào năm đề cử tranh giải Oscar phim tài liệu hay nhất, mà cuối cùng đã về tay Summer of Soul của Questlove. Nhưng đề cử Oscar là thành tích đáng kể cho Kingdon, đạo diễn người Mỹ gốc Trung Quốc trước đó chưa từng làm phim tài liệu dài. Hơn bất kỳ ai, cô bất ngờ trước thành công của bộ phim.

“Chúng tôi đã nói rõ ràng ngay từ đầu, ‘Đây không phải kiểu phim đi đến giải Oscar hay gì đó,’” Kingdon nói. “Chúng tôi sẽ có những cuộc trò chuyện thực sự.”

Một gia đình nhà giàu mới tham gia khóa học phong cách ngồi bàn ăn uống cho sang

Đối với Kingdon, Trung Quốc từ lâu đã là một nguồn mê hoặc: một nơi vừa quen thuộc vừa xa xôi. Ông cố của cô, Trịnh Tử, từng là một nhà thơ nổi tiếng ở tỉnh Hồ Nam, miền trung Trung Quốc. Con trai của ông, ông ngoại của Kingdon, từng là nhà ngoại giao dưới thời Tưởng Giới Thạch.

Nhưng khi lớn lên ở New York, Kingdon có rất ít mối liên hệ với nguồn gốc Trung Quốc của cô. Ông bà của cô đã rời khỏi Đại lục năm 1949 khi sự thất bại của Quốc Dân Đảng đã trở nên chắc chắn, cuối cùng họ di cư sang Mỹ qua Nhật Bản. Gia đình cô đã sống ở Mỹ kể từ đó.

Kingdon nói, làm phim ở Trung Quốc một phần là cách để gỡ rối mối quan hệ của cô với đất nước này. Dự án đầu tiên của cô tại Đại lục được thực hiện ngay sau khi cô tốt nghiệp trường điện ảnh. Năm 2017, cô tự bỏ tiền làm phim tài liệu ngắn về Nghĩa Ô — một thành phố phía đông Trung Quốc đã trở thành trung tâm thương mại khổng lồ kết nối các nhà máy Trung Quốc với người mua trên khắp thế giới.

“Tôi có niềm đam mê và tò mò về di sản văn hóa, và muốn được kết nối với nơi chốn xuất thân của gia đình mình,” Kingdon nhớ lại. “Nhưng tôi cũng muốn hiểu Trung Quốc có ý nghĩa như thế nào trong ý thức dân tộc của người Mỹ. Mọi người đều nói về Trung Quốc như là siêu cường toàn cầu.”

Bộ phim ngắn đó, Commodity City, mang nhiều dấu ấn phong cách mà sau này cô đã hoàn thiện trong Ascension, khám phá vai trò của Trung Quốc trong nền kinh tế toàn cầu thông qua cuộc sống của các thương nhân Trung Quốc, những người đã kết nối chuỗi cung ứng.

Kira Simon-Kennedy, nhà sản xuất của cả Commodity City và Ascension, nhớ lại việc xem những bản cắt ban đầu của Commodity City sau khi được giới thiệu với Kingdon trong một bữa tối ở New York. Ngay lập tức cô thấy ấn tượng.

“Tôi đã xem rất nhiều phim truyện và phim tài liệu về Nghĩa Ô, nhưng phim này khiến tôi cảm thấy như nó nắm bắt cốt lõi của một ngày trong cuộc sống ở nơi này là như thế nào,” cô nói.

Sau khi Commodity City nhận được nhiều đánh giá nồng nhiệt, Kingdon bắt đầu mơ lớn hơn. Cô dự tính quay một bộ phim tóm gọn toàn bộ mối quan hệ của Trung Quốc với nền kinh tế toàn cầu, với một phần tập trung vào sản xuất, một phần vào tiêu dùng và một phần khác là chất thải.

Một cảnh trong Commodity City về thủ phủ bán sỉ Nghĩa Đô ở Trung Quốc

Nhưng Ascension thoạt đầu là một dư án phim khó bán. Không chỉ có khái niệm trừu tượng, Kingdon còn quyết tâm quay phim theo phong cách thử nghiệm: sẽ không có câu chuyện tuyến tính, các nhân vật chính hay thậm chí là một người kể chuyện. Một chuỗi các cuộc họp với các nhà đầu tư chẳng đi đến đâu.

Cuối cùng, cuộc gặp gỡ tình cờ tại một quán bar đã giúp Kingdon có được cuộc gặp với một đại lý bán hàng, đã đồng ý cho cô vay đủ tiền để thực hiện một số cảnh quay ban đầu. Và vì vậy Kingdon và Simon-Kennedy bắt đầu chuỗi bốn phần hoành tráng, chứng kiến ​​họ xuyên Trung Quốc trong năm hoặc sáu tuần mỗi lần.

Việc quay phim đã không diễn ra suôn sẻ. Kingdon nhanh chóng nhận ra hình dung của cô về Trung Quốc là bãi chứa rác thải của thế giới đã lỗi thời: đất nước này đã bắt đầu hạn chế nhập khẩu đồ tái chế từ nước ngoài vào năm 2017. Cô đâm ra ngờ vực dự án này dữ dội.

Kingdon nói: “Đó chỉ là hỗn hợp những thứ khác nhau mà chúng ta không cảm thấy kết hợp lại được thành một bộ phim cuối cùng. Tôi rất may mắn khi Kira và nhà sản xuất khác của tôi là Nate (Truesdell) có cùng tầm nhìn vào bộ phim và có niềm tin.”

Với Ascension nhà làm phim quan tâm nhiều hơn vào việc khám phá sức hấp dẫn của “giấc mơ Trung Hoa” — và niềm tin mà người ta sẵn sàng đặt vào đó

Giải pháp của Kingdon là tập trung bộ phim hẹp hơn vào mối quan hệ của Trung Quốc với hậu chủ nghĩa tư bản. Là người Mỹ, cô rất thích thú khi thấy một quốc gia thích nghi với hệ thống và các giá trị của nó về cơ bản từ đầu.

“Tôi nghĩ rằng việc chứng kiến chủ nghĩa tư bản vận hành bên ngoài nước Mỹ sẽ giúp chủ nghĩa tư bản có một bối cảnh khác,” cô nói. “Khi bạn có thể nhìn thấy kinh tế thị trường trong một hệ thống vận hành khác, một quốc gia xã hội chủ nghĩa, thì chủ nghĩa tư bản trông như thế nào?”

Câu trả lời thách thức việc phân loại dễ dãi. Trong suốt phim Ascension, chúng ta thấy những người bán hàng học bài học về nụ cười; các doanh nhân mới chớm tự tin dự đoán họ sẽ trở thành triệu phú trong vòng một năm; và một gia đình nhà giàu mới tham gia khóa học phong cách ngồi bàn ăn uống cho sang — nghĩa đen là học sử dụng dao nĩa đúng cách.

Hiệu ứng thường là hài, nhưng Simon-Kennedy nhấn mạnh có một ý nghĩa nghiêm túc ở đây: Bộ phim nhắc nhở người xem rằng không dưng mà có nền kinh tế hiện đại; đó là một hệ thống áp đặt một cấu trúc hoàn chỉnh gồm các chuẩn mực, niềm tin, và kỷ luật lên các cá nhân.

Cảnh từ phim tài liệu Ascension cho thấy một người bán hàng livestream trên ứng dụng thương mại điện tử Taobao

Simon-Kennedy nói: “Một trong những điều mà Jessica rất nhạy bén nhận thấy là phần lớn điều này được nhập tâm. Tinh thần doanh nhân chính là khai thác bản thân: trở thành ông chủ của chính mình… Bạn phải xây dựng thương hiệu của riêng mình và trở thành người tiếp thị chính mình. Và sự tiến hóa trong công ăn việc làm như thế vừa đáng sợ vừa hấp dẫn.”

Trong Ascension, thỉnh thoảng có hình ảnh người lao động kháng cự lại hệ thống. Một nhà tuyển dụng của nhà máy chật vật thu hút người nộp đơn, mặc dù cung cấp các quyền lợi hấp dẫn như chỗ ngồi và máy điều hòa. Một giám đốc điều hành trẻ cố gắng tránh cụng ly với sếp trong một bữa tiệc của công ty.

Nhưng Kingdon nói cô chủ ý cố gắng tránh tập trung quá nhiều vào tranh chấp lao động. Cô quan tâm nhiều hơn vào việc khám phá sức hấp dẫn của “giấc mơ Trung Hoa” — và niềm tin mà người ta sẵn sàng đặt vào đó, cô nói.

“Bộ phim không nói rằng không có sự phản kháng quyền lực, nhưng trong phim này, tôi chỉ dựa vào nhiệm vụ hướng tới khả năng vận động đi lên,” Kingdon nói.

Cảnh từ phim tài liệu Ascension cho thấy một nhân viên văn phòng nghỉ ngơi trong khoang ngủ trưa

Simon-Kennedy cho biết thêm: “Chúng tôi cố gắng không đưa ra phán xét tốt xấu. Nhưng tựu trung, chúng ta đều biết không phải tất cả mọi người đều sẽ đến đỉnh.”

Trong quá trình quay, những người sáng tạo bộ phim không hay biết những vấn đề này sẽ trở nên mang tính thời sự như thế nào. Họ đã hoàn thành buổi quay địa điểm cuối cùng vào tháng 12 năm 2019. Chỉ vài ngày sau, Vũ Hán báo cáo trường hợp nhiễm virus corona đầu tiên và thế giới đã thay đổi.

Trong thời đại COVID-19, quan điểm chống tư bản chủ nghĩa đã bùng nổ ở cả hai bờ Thái Bình Dương. Khi Ascension được công chiếu vào năm ngoái, nước Mỹ đã chìm trong làn sóng lao động bỏ việc, được gọi là “đại từ chức”, trong khi những người trẻ Trung Quốc tuyên bố “nằm yên mặc kệ đời” hàng loạt — hoặc bỏ việc.

Simon-Kennedy ngờ rằng bối cảnh này có thể là một yếu tố khiến bộ phim gây được tiếng vang lớn với khán giả phương Tây.

“Những điều đó đang diễn ra đồng thời ở cả hai bên địa cầu theo cách thực sự thú vị,” cô nói. “Mức độ nói về chúng lâu nay có khác nhau, nhưng tôi nghĩ thế hệ của chúng tôi đã nghe đầy lỗ tai.”

Cảnh từ bộ phim tài liệu Ascension cho thấy các nhân viên đang làm việc trên một bể bơi vô cực trên sân thượng ở Thành Đô, tỉnh Tứ Xuyên

Ở Trung Quốc, phản ứng im ắng về bộ phim. Ascension chưa có trên Internet Trung Quốc hoặc tại các rạp chiếu phim.

Tuy nhiên, Simon-Kennedy hy vọng bộ phim cuối cùng sẽ đến với khán giả Trung Quốc. Cô cho biết Ascension sẽ được trình chiếu tại một số liên hoan phim ở Trung Quốc trong những tháng tới và nhóm có “một vài khách hàng tiềm năng” về hợp đồng phân phối phát trực tuyến ở Trung Quốc.

Tuy nhiên, làm một phim tiếp theo Ascension dường như không thể xảy ra — ít nhất là vào lúc này. Kingdon và Simon-Kennedy đã không thể đến Trung Quốc kể từ năm 2019 và hầu hết các nhà sản xuất phim ở Trung Quốc không có mặt tại các bữa tiệc Oscar.

Ngay cả khi du lịch quốc tế mở cửa lại, bộ đôi này nghi ngờ rằng sẽ rất khó để thực hiện một dự án tương tự ở Trung Quốc lúc này. Họ nói trong năm 2018 và 2019, việc sắp xếp hầu hết các buổi ghi hình thực địa dễ dàng một cách đáng ngạc nhiên, nhưng các điều kiện đã thắt chặt hơn trong những năm gần đây.

Jessica Kingdon tại một điểm quay cho Ascension. Cô nói làm phim ở Trung Quốc một phần là cách để gỡ rối mối quan hệ của cô với đất nước này

“Tôi chắc chắn không muốn ngừng quay phim ở Trung Quốc, và có rất nhiều câu chuyện,” Kingdon nói. “Nhưng tôi nghĩ thể loại phim này đã tìm thấy điểm ngọt về mặt thời gian… Để làm một gì khác ở Trung Quốc, thì sẽ phải là loại chủ đề không đi quá xa.”