Không ngạc nhiên — thậm chí ắt phải thế thôi — một trong những cảnh bị chỉ trích dữ dội trong Bardo: Ký sự giả về đôi chút sự thật, bộ phim mới tuyệt vời và điên rồ của Alejandro G. Iñárritu, là cảnh một nghệ sĩ đối đầu với nhà phê bình thẳng tay nhất.
Nghệ sĩ — nhân vật chính của bộ phim — là Silverio Gama (Daniel Giménez
Cacho), nhà báo và nhà làm phim tài liệu nổi tiếng thực hiện chuyến trở
về Mexico sau vài năm chuyển đến Los Angeles.
Silverio Gama (Daniel Giménez Cacho) đối đầu với nhà phê bình cay nghiệt Luis (Francisco Rubio)
|
Nhà phê bình, người mà anh gặp trong một bữa tiệc, là Luis (Francisco
Rubio), nhân vật truyền hình đã biến Silverio thành đích chỉ trích
thường xuyên trong chương trình trò chuyện của anh ta.
Khỏi nói,
Luis không phải là người hâm mộ tác phẩm mới nhất của Silverio, bài bác
nào là “giả dối”, “một mớ hỗn độn những cảnh vô nghĩa” và “thiếu cảm
hứng thi ca”. Nhưng theo anh ta, tội ác nghệ thuật nghiêm trọng nhất
của Silverio không phải là buông thả bản thân hay phản bội nguồn gốc
Mexico mà là sự hèn nhát, che giấu con người thật đằng sau những lớp
siêu hư cấu mượt mà: “Nếu anh muốn nói về cuộc đời mình,” Luis bảo, “hãy
nói thẳng.”
Có thể đó cũng là một sự đào sâu vào bản thân bộ phim
Bardo ngoằn
ngoèo, gây chia rẽ, dễ đoán, bán tự truyện kỳ ảo làm mờ
đi lằn ranh đâu là cuộc đời Silverio và đâu là cuộc đời Iñárritu.
Bán tự truyện kỳ ảo làm mờ đi lằn ranh đâu là cuộc đời Silverio và đâu là cuộc đời Iñárritu
|
Bộ phim (do đạo diễn đồng viết kịch bản với Nicolás Giacobone) là cuộc dạo chơi theo phong cách lễ hội xuyên thời gian và ký ức, mắc nợ chủ nghĩa hiện thực ma thuật như mê cung của Jorge Luis
Borges và đôi chút chủ nghĩa siêu thực vui nhộn của Federico Fellini.
Iñárritu
và nhà quay phim của ông, Darius Khondji, đưa máy ảnh trôi nổi trên bãi
cát ngập nắng và lao xuống các hành lang ý thức, đánh sập rào cản
giữa lịch sử và ảo giác, giữa hài kịch và chính kịch, giữa sự sống và
cái chết, giữa Silverio và Alejandro. Đối với cả hai người này, bộ phim —
phim đầu tiên của Iñárritu quay chủ yếu ở Mexico từ sau phim đầu tay
năm 2000 của ông,
Amores Perros — đánh dấu một lần trở về quê hương hiếm hoi, một sự trở lại đầy niềm vui và nỗi nhớ, nhưng cũng có cả mâu thuẫn và thất vọng.
Một trong những câu hỏi mà
Bardo để
lại cho bạn suy nghĩ là liệu Iñárritu, sau nhiều năm thành công đáng
ghen tị ở Hollywood, giờ có cảm thấy xa lạ với đất nước mà ông đã bỏ lại
phía sau hay không. Bạn cũng có thể tự hỏi, bỏ qua một bên những nhà
phê bình Luis trên đời, sự nghiệp của Silverio có tạo ra sự khinh bỉ của
công chúng mà Iñárritu thường mắc phải hay không.
Daniel Giménez Cacho và Alejandro G. Iñárritu trên trường quay Bardo: Ký sự giả về đôi chút sự thật
|
Nói như vậy về một nhà làm phim lâu nay có đầy người ủng hộ thì quả là
kỳ, nhưng trên thực tế, sự từ chối gay gắt của giới phê bình đối với
Iñárritu là dạng việc chỉ có thể xảy ra với một nghệ sĩ cả ngành đề cao
trọng vọng. Và với tư cách là người đã từng thăng trầm cùng Iñárritu
trong nhiều năm và cảm nhận tác phẩm của ông lúc thì phòng thủ khi thì
khinh khỉnh, đối mặt với tác phẩm cá nhân trần trụi nhất và lời khiêu
khích công khai nhất dành cho những người chỉ trích ông — người viết
cảm thấy mình vừa khớp để cân nhắc gánh nặng hành trang đó.
Trong
một phương tiện nghệ thuật thường được thúc đẩy bởi tài năng và cá tính
của đạo diễn, không phải như một số nhà phê bình luôn thay đổi danh
sách các nhà làm phim được yêu thích nhất và ít được yêu thích nhất của
họ, đồng thời, trong các danh mục cá nhân đó, những nỗ lực được yêu
thích nhất và ít được yêu thích nhất. Và đối với không ít người phản đối
Iñárritu gay gắt trong cái giới đó, bộ phim hay nhất của ông vẫn là bộ
phim đầu tiên. Một bộ ba câu chuyện hấp dẫn được kết hợp với nhau bằng
những vụ đâm xe, những đam mê bốc lửa, những gã đàn ông độc ác và những
con chó ăng ẳng,
Amores Perros đã khiến người xem choáng váng
ghê tởm cảnh bạo lực dữ dội nhưng đủ sức tạo ra sự ca ngợi để trở thành
tác phẩm đầu tiên của Mexico sau 25 năm kiếm được một đề cử Oscar cho
phim nói tiếng nước ngoài hay nhất.
Silverio mà chúng ta thấy cái bóng anh ta vụt qua sa mạc trong cảnh mở đầu phim uể oải
|
Amores Perros cũng giới thiệu với thế giới một nhân vật mới đầy
sức hút tên là Gael García Bernal, đồng thời làm nên danh tiếng cho
Iñárritu và biên kịch của ông, Guillermo Arriaga, là những người kể
chuyện khéo léo với cảm giác chủ nghĩa hiện thực gai góc có chiều sâu
hơn và một thủ pháp kiểu Tarantino cho những câu chuyện rời rạc.
Những phẩm chất đó vẫn tồn tại — và tiếp theo là nhiều đề cử Oscar hơn — với
21 Grams
(2003) nghiệt ngã-hơn-cả-nghiệt ngã, một tập hợp kịch tính khoa trương
lởm chởm khác với sự tham gia của Sean Penn, Naomi Watts và Benicio Del
Toro đầy mê hoặc, và với
Babel (2006), tấm thảm gồ ghề những
câu chuyện thổn thức trải dài từ các ngọn núi đầy bụi ở Ma-rốc đến những
hộp đêm nhấp nháy ánh đèn ở Tokyo.
Xem lại ba phim đầu tiên
này, với sự thay đổi trọng tâm dần dần chuyển từ Mexico sang Mỹ rồi đến
toàn thế giới, là để nắm bắt toàn bộ quy mô tham vọng quá lớn của
Iñárritu. Nhưng những gì mà đối với một số người thấy có vẻ là tham vọng
thì nhiều người khác bắt đầu thấy là sặc mùi kiêu ngạo, những người
ngày càng mất hứng với những gì họ coi là chủ nghĩa khốn khổ phô trương
và hoang tưởng phóng đại trong phim của ông.
Bằng cách bắt đầu với chính mình trong Bardo, Iñárritu lại tìm đường đến được nơi khác đáng xem
|
Với tư cách là một người yêu thích
21 Grams và là một người hâm mộ đủ tiêu chuẩn của
Babel,
người viết luôn cảm thấy có chút biện hộ cho giai đoạn đầu sự nghiệp
của Iñárritu; với tất cả sự thao túng và sai lầm rõ ràng, thì hai bộ
phim này đạt được sức mạnh cảm xúc sâu sắc mà rất ít tác phẩm của ông
đạt được kể từ đó. Người viết cũng ngờ rằng Arriaga đóng vai trò quan
trọng hơn một chút đối với thành công của hai phim đấy, điều dường như
càng rõ ràng hơn sau khi biên kịch và đạo diễn đường ai nấy đi (trong
những hoàn cảnh không mấy thân thiện) và Iñárritu bắt đầu với
Biutiful (2010), một bộ phim nặng nề mà ngay cả diễn xuất xuất sắc của Javier Bardem cũng không thể cứu vãn nổi.
Biutiful đã
khiến Iñárritu nhận những đánh giá tồi tệ nhất trong sự nghiệp và có
thể đã kích động ông phun ra quan điểm bài xích giới phê bình trong lần
trở lại năm 2014,
Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance),
bộ phim châm biếm Broadway với Michael Keaton trong vai Riggan Thomson,
một diễn viên hết thời đang nỗ lực trở lại chính mình.
Biutiful cũng
đánh dấu một sự đột phá hoàn toàn về phong cách; sau nhiều năm làm việc
với đạo diễn hình ảnh Rodrigo Prieto, Iñárritu nhận thấy ở Emmanuel
Lubezki, nhà quay phim có những cảnh quay dài được dàn dựng đẹp mắt,
uyển chuyển có thể đạt được sự hợp nhất mới ngoạn mục cho hình thức.
Thay vì cắt cảnh thành những đoạn lộn xộn (mặc dù vẫn giữ nguyên biên
tập phim Stephen Mirrione đa tài), Iñárritu theo đuổi sự gắn kết hình
ảnh mới; thay vì phân chia sự chú ý giữa một loạt các nhân vật ở xa, ông
mở ra toàn bộ kịch tính — điềm báo trước
Bardo — trong ý thức bồn chồn, tự trừng phạt của một người.
Silverio là hình đại diện của sự thiếu tự tin
|
“Hay là hay thôi, không phải nói hay làm sao thì mới là hay,” một tấm
bưu thiếp trên gương trong phòng thay đồ của Riggan viết. Người viết
chợt nhớ lại dòng đó — và cảnh đáng nhớ khi Riggan xung đột kịch liệt
với một nhà phê bình sân khấu của
New York Times (Lindsay Duncan) — khi lần đầu xem
Bardo vài tháng trước và bắt gặp cảnh đối đầu trong buổi tiệc.
Tuy
nhiên, lần này, Iñárritu không chỉ thản nhiên ngoáy mũi; xem ra ông còn
đang cố gắng ngăn chặn những lời chỉ trích và cho thấy ông có thể chịu
đau mà cười, miễn kiểm soát được nguồn gốc và thời lượng của tiếng cười.
Dường như ông còn muốn cho những kẻ gièm pha phim của ông nếm thử liều
thuốc cay độc của chính họ. Và vì vậy, Silverio coi Luis không hơn gì
“một kẻ làm trò, kẻ rao giảng quan điểm”, người tranh giành lượt thích
trên mạng xã hội. Ui! “Chính những người như anh khiến chúng ta không
có sự thật,” Silverio tuyên bố, ngay trước khi nhấn nút tắt
tiếng để những lời phản bác của Luis bị câm bặt.
Thật dễ hình
dung Iñárritu phải tưởng tượng việc bịt miệng những kẻ khủng bố ông
trong giới báo chí. Đồng thời — và đây là chỗ để
Bardo thể hiện
khía cạnh vui tươi một cách hiệu quả — bạn phải tự hỏi, nếu thế, tại
sao ông tiếp tục cho họ tiếng nói và quan điểm nổi bật như vậy trong tác
phẩm của mình. Có phải ông đang xây dựng một kiểu địa ngục nhà phê
bình-nghệ sĩ, đặt một cái bẫy thông minh cho nhà phê bình và quan sát họ
sụp bẫy? Hay, bằng cách tự hạ mình xuống mức có lẽ là tận cùng trước
những kẻ gièm pha, nên cơ bản là rơi vào cái bẫy của chính mình?
Một người đàn ông mặc áo khoác và thắt cà vạt đứng giữa các vũ công trong câu lạc bộ
|
Người viết không biết. Có lẽ ông không đừng được nữa. Có lẽ Iñárritu cảm thấy với
Birdman,
thực sự ông đã được đền đáp cho cái việc công kích các nhà phê bình,
trớ trêu thay, bộ phim lại khôi phục được rất nhiều thiện cảm của giới
phê bình cho Iñárritu. Tuy nhiên, không phải tất cả: người viết thấy
Birdman hài hước, sáng tạo và rực rỡ, nhưng cũng mỏng manh, quá quyết đoán và hơi không đáng phải dùng tới một tài năng bậc thầy.
Tuy nhiên, không thể không cảm thấy sảng khoái sau cuộc chạy marathon khốn khổ trước đó của Iñárritu;
Birdman đã
dễ dàng thắng giải thưởng Viện Hàn lâm phim hay nhất và mang về cho
Iñárritu giải Oscar đầu tiên về đạo diễn. Ông sẽ giành được một giải
khác vào năm sau cho bộ phim viễn tây
The Revenant (2015) báo thù đen tối, bạo lực là một trải nghiệm vô cảm, màn vỗ ngực xưng mình đạo diễn rỗng tuếch nhất của Iñárritu.
Khi viết bài này, Viện Hàn lâm không có vẻ sẽ dành cho
Bardo những
giải thưởng tương tự, mà không chừng ta có thể đổ lỗi cho những người
mà Iñárritu thích đổ lỗi nhất: các nhà phê bình! (Có thấy vòng luẩn quẩn
như thế nào chưa.) Khi được công chiếu lần đầu tại các liên hoan phim
Venice và Telluride vào mùa thu năm nay, bộ phim đã thu hút phản ứng
đồng loạt, trong số đó có vài chỉ trích sự dài dòng, sự làm cho đã tay,
và thời lượng hơn ba giờ đồng hồ.
Daniel Giménez Cacho và Griselda Siciliani trong Bardo: Ký sự giả về đôi chút sự thật
|
Phản ứng ban đầu của riêng người viết là pha trộn giữa ngưỡng mộ và bực
tức khi đối mặt với thứ mà dù sao cũng có vẻ giống như “một tượng đài
hùng vĩ, cuối cùng cũng không thể vượt qua được sự tuyệt vời của chính
[Iñárritu].” Những người khác không tử tế được như vậy.
Bất luận
do ông phải thúc thủ trước sự phản ứng — hay, vì một chiến dịch giải
thưởng tiềm năng nhờ một số quyền lực ở Netflix — Iñárritu đã thông báo
ngay sau đó rằng ông sẽ cắt bớt khoảng hơn 20 phút thời lượng của bộ
phim trước khi phát hành. Và thực sự, phiên bản mới của
Bardo: Ký sự giả về đôi chút sự thật
— phiên bản đang chiếu tại rạp và bắt đầu phát trực tuyến ngày 16 tháng
12 trên Netflix — chính xác là 160 phút, so với phiên bản trước đó 184
phút. Thật sự 24 phút thì thay đổi được gì so với phiên bản đã hứng chịu
phản ứng ở các liên hoan nữa không biết.
Chưa hết. Và chưa, và chưa, và chưa. Với 160 phút và trong lần chạm trán thứ hai,
Bardo là
— nói sao nhỉ? — chịu đựng được. Cảm giác đỡ ngột ngạt hơn, đỡ ì ạch,
tươi sáng hơn và duyên dáng hơn. Có nặng nề, nhưng cũng quay cuồng, nhảy
múa và — như Silverio mà chúng ta thấy cái bóng anh ta vụt qua sa mạc
trong cảnh mở đầu phim uể oải — thậm chí còn vút lên được.
Daniel Giménez Cacho và Ximena Lamadrid trong một cảnh phim
|
Hai mươi bốn phút đã cắt đó thực sự tạo ra khác biệt như thế ư? (Ngoại
trừ một cảnh bị loại bỏ nhìn ra được ngay — cuộc gặp gỡ tình dục đang
hình thành giữa một Silverio trẻ tuổi và một phụ nữ lớn tuổi với những
quả trứng chiên che ngực — người viết thấy những thay đổi khiến thật khó
theo dõi.) Có thể nào một khi đã được thấy qua trong chuyến tham quan,
địa ngục lung linh của
Bardo đột nhiên có cảm giác mời gọi mới mẻ, đắm chìm mới mẻ? Bộ phim thực sự đã thay đổi hay người viết đã thay đổi?
Có lẽ cả hai bên đều có một chút thay đổi. Khi lần đầu tiên xem
Bardo —
kỳ thực khách quan mà nói — bộ phim đem lại ấn tượng đây là nỗ lực duy
ngã nhất của Iñárritu. Lần xem thứ hai, thật kỳ lạ, thuyết duy ngã hoặc
rút lui hoặc tự cấu trúc lại.
Xét cho cùng, hầu hết phim của
Iñárritu đều là những tác phẩm của cái tôi tàn bạo, đó là một lý do
khiến người viết không bao giờ chịu nổi
Birdman và
The Revenant,
những bộ phim được cho là nói về những thứ khác — người nổi tiếng và sự
sáng tạo, lịch sử và báo thù — nhưng rốt cuộc cũng chỉ là Iñárritu và
sự tàn bạo bậc thầy riêng của ông. Nghịch lý thay, bằng cách bắt đầu với
chính mình trong
Bardo, Iñárritu lại tìm đường đến được nơi
khác đáng xem, mở lòng ra với những nhánh ý nghĩa mới. Đây là bộ phim mở
rộng trí tuệ và vui tươi nhất của ông.
Liệu Silverio có điểm chung nào có ý nghĩa với những người đã biến
mất và mất tích ở Mexico, vô số đàn ông và phụ nữ mà chúng ta thấy bỏ
thây trên đường phố của một Thành phố Mexico im lìm đến kỳ lạ?
|
Hay là hay, không phải được nói là hay thì mới là hay. Nhưng cũng có khi
thế sự thay đổi. Sự trở cờ của riêng người viết đối với
Bardo chắc
chắn thừa kịch tính để gây băn khoăn và đoán già đoán non, cảm giác như
là phản ứng công bằng và trung thực đối với một bộ phim mà nhân vật
chính của nó, Silverio, là hình đại diện của sự thiếu tự tin. Anh ấy
cũng là một người chồng, một người cha, một người mơ mộng, một nhà thám
hiểm và một người quan sát lịch sử khinh khỉnh một cách khô khan, với
góc nhìn hài hước sâu sắc về quá khứ, hiện tại và tương lai của Mexico.
Những
nhận xét đanh thép của anh ta về việc Hoa Kỳ đã trả quá ít để lấy
Nhượng địa Mexico năm 1848 ăn khớp với một số cuộc trò chuyện châm biếm
việc Amazon sắp mua lại Baja California ở phông nền. Iñárritu hầu như
không cần phải nhắc nhở chúng ta, vùng biên giới Hoa Kỳ và Mexico từ lâu
đã là địa hình tranh chấp tàn khốc. Và Silverio cùng bản ngã căng
thẳng, đau khổ khác của anh khớp vào đâu trong vùng tranh chấp đó là câu
hỏi không ngừng ám ảnh câu chuyện này, mang lại động lực và độ dày kể
cả khi chậm như rùa bò.
Phim đặt ra câu hỏi tổng hợp khiến người ta tò mò muốn biết một nghệ
sĩ hoặc một loại hình nghệ thuật đạt được gì bằng cách đưa lịch sử
chiến tranh và tàn bạo lâu đời của Mexico lên sân khấu
|
Liệu Silverio có điểm chung nào có ý nghĩa với những người đã biến mất
và mất tích ở Mexico, vô số đàn ông và phụ nữ mà chúng ta thấy bỏ thây
trên đường phố của một Thành phố Mexico im lìm đến kỳ lạ? Anh ta có
thành thật đồng cảm với những người di cư mà anh đã chụp ảnh và ghi lại
hành trình dài gian khổ của họ nhân danh nghệ thuật không?
Hình
ảnh Silverio lang thang trên sa mạc, một linh hồn đi qua trạng thái
luyện ngục (nguyên lý “bardo: giai đoạn chuyển tiếp” của Phật giáo Tây
Tạng truyền cảm hứng cho tiêu đề), biểu lộ hợp nhất hay là cô lập — vĩnh
viễn tách khỏi bản sắc văn hóa của anh ta? Liệu nhà cung cấp phim phi
hư cấu này có bất kỳ sự thật thực sự nào để phơi bày không, hay anh ta
chỉ là một kẻ màu mè, giả tạo, phản bội?
Iñárritu để cho khán giả
chúng ta định đoạt. Nhưng diễn xuất hóm hỉnh và cảm động của Giménez
Cacho nói rằng ngay cả câu trả lời cay nghiệt nhất cũng không thể khiến
Silverio kém hấp dẫn đi. Năng khiếu hài kịch tự dằn vặt của nam diễn
viên đã thể hiện rõ trong
Zama, phim sử thi Nam Mỹ xuất sắc của
Lucrecia Martel, trong đó anh vào vai một gương mặt tồi tệ của chủ
nghĩa thực dân Tây Ban Nha thế kỷ 18.
Silverio suy nghĩ về câu hỏi đó, mà cũng là câu hỏi về danh phận của chính anh. Anh đánh mất mình trên một sàn nhảy chật cứng
|
Trong
Bardo, động lực chính trị đã thay đổi: Silverio của anh
cuối cùng thấy mình đối mặt với kẻ chinh phục Hernán Cortés trong một
cảnh bẻ cong thời gian ấn tượng, thừa nhận lịch sử chiến tranh và tàn
bạo lâu đời của Mexico, đồng thời đặt ra câu hỏi tổng hợp khiến người ta
tò mò muốn biết một nghệ sĩ hoặc một loại hình nghệ thuật đạt được gì
bằng cách đưa những điều đó lên sân khấu.
Silverio suy nghĩ về
câu hỏi đó, mà cũng là câu hỏi về danh phận của chính anh. Anh đánh mất
mình trên một sàn nhảy chật cứng, đi tàu điện ngầm Los Angeles và tranh
cãi với nhân viên hải quan sân bay tuyên bố rằng Silverio không có quyền
gọi nước Mỹ là quê hương. Đi bất cứ đâu và đối đầu với bất kỳ ai,
Silverio sẽ đưa người xem đi cùng.
Gia đình của anh, đối với anh
bằng tình cảm lẫn bực tức, chắc hẳn cũng thấy anh không thể từ bỏ được.
Silverio vẫn hết lòng vì vợ mình, Lucía (Griselda Siciliani), mặc dù
những khoảnh khắc hạnh phúc gia đình và đam mê tình dục của họ liên tục
bị phủ bóng — trong những đoạn kỳ lạ và sâu sắc nhất của bộ phim — bởi
những nhắc nhở về cái chết của đứa con đầu lòng, Mateo. Những đứa con
còn sống của họ, Camila (Ximena Lamadrid) và Lorenzo (Íker Sánchez
Solano), xinh đẹp và thông minh, có tinh thần hiếu chiến nhưng luôn
trung thành khi cần thiết.
Silverio cùng vợ và các con tại một khu nghỉ mát bên bờ biển
|
Những cảnh trữ tình và cảm động nhất trong
Bardo cho thấy
Silverio cùng vợ và các con tại một khu nghỉ mát bên bờ biển, nơi những
tai ương quá khứ, những lo lắng tương lai và những bất bình đẳng hằng
ngày hiện tại hội tụ — và trôi qua sau đó, trong một pha êm đềm hiếm
hoi. Bạn thoáng cảm thấy Silverio cuối cùng đã về nhà — không phải vì
vùng đất cụ thể dưới chân, mà vì anh chia sẻ vùng đất đó với những người
anh yêu thương.
Dịch: © Hải Đăng @Quaivatdienanh.com
Nguồn: Los Angeles Times