Trong cơn hoảng loạn, hai chị em không biết những người còn lại trong gia đình đã tìm nơi trú ẩn ở hướng đối ngược — cũng không nhận ra trung tâm thành phố là mục tiêu chính của phi đội B-29 trên không.

Bộ phim kể về anh trai và em gái nhỏ, Seita và Setsuko, cố gắng bám víu sự sống sau vụ ném bom Kobe trong Thế chiến hai

Chỉ sau một đêm, hai đứa trẻ thấy mình đang ở trong địa ngục. Ngày hôm sau, hai chị em đào bới đống đổ nát tìm thức ăn, loạng choạng đi ngang qua những thi thể cháy đen kịt. Khi quần áo chị mình bắt lửa, Isao đã dập lửa: cô bé bị thương nhưng vẫn sống sót, và khi trưởng thành, cô thường nói rằng em trai là lý do duy nhất để cô sống.

Còn Isao lúc nhỏ, cậu bé không hề hấn gì về mặt thể chất, nhưng lại mang trên mình những vết sẹo khác. Bảy mươi hai năm sau, khi gần kết thúc một cuộc đời không ít thăng trầm, ông vẫn miêu tả 24 giờ đó là “sự kiện định đoạt cuộc đời tôi.”

Những trải nghiệm ấy đã truyền cảm hứng cho kiệt tác Mộ đom đóm của Takahata, tác phẩm mà ông thực hiện tại Studio Ghibli, và hiện thường được xếp hạng là một trong những bộ phim hoạt hình vĩ đại nhất từng được thực hiện. Ông qua đời năm 2018, hưởng thọ 82 tuổi, nhưng trước đó hơn một năm, ông đã có cuộc phỏng vấn tiếng Anh cuối cùng với The Telegraph, tại thư viện của hãng phim hoạt hình nổi tiếng mà ông đã sáng lập cùng Hayao Miyazaki và Toshio Suzuki vào những năm 1980.

Chỉ sau một đêm, hai đứa trẻ thấy mình đang ở trong địa ngục

Miyazaki, nghiêm khắc và ẩn dật, luôn là người nổi tiếng hơn trong hai người. Và những bộ phim nổi tiếng nhất của ông — My Neighbour Totoro, Spirited Away, The Boy and the Heron năm ngoái — là những tựa phim mà hầu hết mọi người đều nghĩ tới khi nhắc đến Ghibli. Nhưng Takahata là nhà sáng tạo: trong số chín phim của ông, có thể nói không ngoa rằng năm phim đã thực sự thay đổi cuộc chơi phim hoạt hình.

Bộ phim đầu tay của ông năm 1968, The Little Norse Prince, ít nhiều đã đơn thương độc mã tái thiết toàn ngành công nghiệp anime của Nhật Bản, kéo nó ra khỏi nỗi ám ảnh lâu đời Disney và hướng tới cách kể chuyện trưởng thành hơn, mơ hồ về mặt đạo đức cùng sự năng động và nhiệt huyết về mặt hình ảnh phi thường. Sau đó là bộ phim hiện thực-thơ mộng Only Yesterday, và những câu chuyện ngụ ngôn về lịch sử và ngoại ô theo chủ nghĩa biểu hiện My Neighbours the Yamadas và The Tale of the Princes Kaguya, cả hai đều như trực tiếp từ trong đầu người nghệ sĩ tràn lên màn ảnh.

Takahata nhớ mình đã rất xúc động khi đọc Mộ đom đóm ngay sau khi truyện được xuất bản lần đầu

Nhưng Mộ đom đóm / Grave of the Fireflies, ra mắt trên Netflix tuần này, mới là bộ phim để lại dấu ấn lớn nhất. Đây vẫn là một trong những bộ phim tuyệt nhất về trẻ em thời chiến từng được thực hiện, bất kể là thể loại hoạt hình hay phim khác, có sức công phá thầm lặng nhưng tàn khốc, làm tan vỡ mọi trái tim mà nó tìm thấy.

Dựa trên truyện ngắn năm 1967 của nhà văn Akiyuki Nosaka, nhưng cũng lấy cảm hứng sâu sắc từ tuổi thơ của chính Takahata, bộ phim kể về anh trai và em gái nhỏ, Seita và Setsuko, cố gắng bám víu sự sống sau vụ ném bom Kobe trong Thế chiến hai. (Giống như nhiều thành phố lớn khác của Nhật Bản, gồm cả Okayama, hải cảng đông đúc này đã bị máy bay Đồng minh nhắm tới trong những tháng cuối cùng của cuộc chiến.)

Giống như Takahata, Nosaka cùng người em, bé gái 16 tháng tuổi Keiko, bị chia cắt với gia đình trong các cuộc tấn công. Hai đứa trẻ đã phải sống đơn độc trong hầm trú bom suốt một tháng, Keiko qua đời vì suy dinh dưỡng vài ngày sau khi chiến tranh kết thúc. Nosaka viết truyện ngắn này như một lời xin lỗi vì đã không giữ được mạng sống của em mình.

Mộ đom đóm vẫn là một trong những bộ phim tuyệt nhất về trẻ em thời chiến từng được thực hiện, bất kể là thể loại hoạt hình hay phim khác, và có sức công phá thầm lặng nhưng tàn khốc, làm tan vỡ mọi trái tim mà nó tìm thấy

Khi người viết đến trụ sở chính Ghibli ở một vùng ngoại ô yên tĩnh và rợp bóng cây của Tokyo, Takahata vừa hoàn thành tác phẩm hợp tác quốc tế đầu tiên của hãng phim, The Red Turtle, do họa sĩ hoạt hình người Hà Lan Michaël Dudok de Wit sinh sống ở London làm đạo diễn. Ông có vẻ khá rảnh rỗi và trông khá hài lòng: đây chính là người mà Miyazaki nghiện công việc từng miêu tả là “một con lười lười biếng”. Ông bước vào thư viện vận quần nâu thoải mái và áo khoác xanh navy bạc màu, trông giống một sinh vật trong rừng trong The Wind in the Willows, trở về hang ổ đầy sách của mình sau một chuyến đi dạo trầm ngâm.

Chỉ vào một vài tập sách trên giá, ông miêu tả một vài bộ phim mà ông vẫn muốn làm trước khi nghỉ hưu: một bản chuyển thể từ truyện dân gian có tên The First Deer Dance của Kenji Miyazawa và một sử thi lịch sử lấy cảm hứng từ biên niên sử văn xuôi sử thi thế kỷ 14 có tên The Tale of the Heike.

“Câu chuyện với hàng trăm chiến binh trên lưng ngựa vai mang cung tên sẽ không thể thực hiện được trong phim người đóng,” ông cười toe toét. “Vì tuổi tác, tôi không biết liệu mình có thể hiện thực hóa chúng hay không. Nhưng,” ông tiếp tục, “tôi đang trong quá trình chuẩn bị.”

Vì cốt truyện khá đơn giản, Takahata quyết định tập trung vào những chi tiết ngẫu nhiên trong cuộc đấu tranh sinh tồn của Seita và Setsuko

Takahata nhớ mình đã rất xúc động khi đọc Mộ đom đóm ngay sau khi truyện được xuất bản lần đầu. Nhưng ông không nghĩ đến việc chuyển thể mãi cho đến năm 1987, một nhà sản xuất của Ghibli giới thiệu nó với ông làm tác phẩm đồng hành khả dĩ cho My Neighbour Totoro của Miyazaki, quá trình sản xuất bộ phim này đã diễn ra toàn lực.

Ban đầu Takahata rất phân vân. Không hài lòng với những đường nét sắc sảo và màu sắc rực rỡ của phim hoạt hình Nhật Bản thông thường, ông muốn phát triển một phong cách làm phim phóng khoáng hơn, mang tính biểu hiện hơn — phần nào lấy cảm hứng từ họa sĩ hoạt hình người Canada Frédéric Back, có tác phẩm trông giống như những trang phác thảo bước vào cuộc sống.

Nhưng lịch trình mà ông phải đối mặt — bộ phim phải hoàn thành trong vòng chưa đầy một năm — đòi hỏi cách tiếp cận thông thường hơn. Và vì lý do đó, ông đã định từ chối, cho đến khi Miyazaki thuyết phục ông thay đổi ý định. Những bộ phim hoạt hình dựa trên tài liệu nguồn như thế này rất hiếm, người cộng sự trẻ tuổi của ông nhắc nhở, và nên nắm bắt thời cơ.

nhiều chi tiết trong số đó được rút ra từ trải nghiệm kinh hoàng thời thơ ấu của chính ông

Thế nên ông làm — và để đáp ứng thời hạn sản xuất gấp rút, ông đã lôi kéo Yoshifumi Kondo, một đồng nghiệp từ những ngày còn trong thế giới hoạt hình truyền hình trùng trùng gian khổ. Hai người đã từng cùng nhau làm bản chuyển thể dài 60 tập Anne of Green Gables vào những năm 1970 và đã quen với tiến độ nhanh.

Vì cốt truyện khá đơn giản, Takahata quyết định tập trung vào những chi tiết ngẫu nhiên trong cuộc đấu tranh sinh tồn của Seita và Setsuko — nhiều chi tiết trong số đó được rút ra từ trải nghiệm kinh hoàng thời thơ ấu của chính ông.

Ông đã đặt bối cảnh cuộc không kích vào ban ngày để ghi lại cảnh tượng những quả bom nằm cháy trên mặt đất trông mới kỳ dị làm sao — và hộp đựng hoa quả lăn lóc, cuối cùng lại phục vụ một mục đích khủng khiếp và bi thảm, là thương hiệu mà bản thân ông yêu thích, và trong suốt thời chiến, đã trở nên khan hiếm và quý như đồ trang sức.

Giống như Takahata, Nosaka cùng một người em, bé gái 16 tháng tuổi Keiko, bị chia cắt với gia đình trong các cuộc tấn công. Hai đứa trẻ đã phải sống đơn độc trong hầm trú bom suốt một tháng, Keiko qua đời vì suy dinh dưỡng vài ngày sau khi chiến tranh kết thúc

Ghibli đã phát hành Grave of the Fireflies ở Nhật Bản vào ngày 16 tháng 4 năm 1988 trong một chương trình chiếu kép với My Neighbour Totoro — từ hãng phim vẫn còn mới nổi, một chương trình phô diễn sức mạnh sáng tạo phi thường. Takahata cười khúc khích nhớ lại rằng phản ứng của khán giả gần như phụ thuộc hoàn toàn vào thứ tự bộ phim được chiếu.

Bộ phim chính kịch thời chiến đau thương của ông là khúc dạo đầu hoàn hảo cho câu chuyện cổ tích đồng quê của Miyazaki, nhưng được chiếu sau, đã khiến khán giả bỏ về.

Khi đặt cạnh nhau, hai bộ phim bao gồm mọi thứ làm nên sự vĩ đại của Ghibli về sau — và cũng làm nổi bật khác biệt giữa tác phẩm của hai nhà sáng lập.

“Các nhân vật nữ chính trẻ tuổi của Miyazaki có thể vượt qua những tình huống khó khăn vì lợi ích của bản thân, nhưng các nhân vật chính của tôi thì không đáp ứng định nghĩa đó,” Takahata nói

“Các nhân vật nữ chính trẻ tuổi của Miyazaki có thể vượt qua những tình huống khó khăn vì lợi ích của bản thân, nhưng các nhân vật chính của tôi thì không đáp ứng định nghĩa đó,” Takahata nói với người viết. “Tôi quan tâm nhiều hơn đến những con người không thể tìm được đường tới tương lai. Trong cuộc sống thực, dù cho bạn có cố gắng hết sức thì cũng không có nghĩa bạn luôn có thể vượt qua mọi thứ. Đó là điều tôi luôn muốn khắc họa trong tác phẩm của mình.”

Phải mất thêm 25 năm nữa, nhưng cuối cùng ông cũng phát triển được phong cách hoạt hình mới mà ông đã mơ ước từ lâu. Bộ phim cuối cùng của Takahata, The Tale of the Princess Kaguya, được vẽ bằng màu nước và than chì, gợi lên cả cuốn sổ phác thảo của họa sĩ và những cuộn tranh emaki cổ xưa mà ông miêu tả là “hoạt hình thế kỷ 12” và ông đã nghiên cứu từ thời còn là sinh viên.

Isao Takahata đã đưa lời xin lỗi vì không giữ được mạng sống cho em gái Keiko của nhà văn Akiyuki Nosaka lên tác phẩm hoạt hình bất hủ

“Tôi luôn quan tâm đến những gì còn chưa được vẽ”, ông nói. “Một số tác phẩm vĩ đại nhất của Paul Cézanne được coi là chưa hoàn thành vì tranh chưa được tô đầy đến tận mép, nhưng tôi luôn tin rằng chúng đã hoàn thành.

“Có sức mạnh trong những khoảng trống mà chúng ta để trống.”