“Tôi phải nói mình rất thích hút thuốc,” David Lynch viết vào mùa hè năm ngoái, “và tôi thực sự thích thuốc lá — mùi của nó, châm lửa, hút.” Ông kết luận, “Tôi tràn ngập hạnh phúc và tôi sẽ không bao giờ nghỉ hưu”

Trong một thế giới xem ra ngày càng bị chi phối bởi những kẻ phá đám hợm hĩnh và những kẻ khốn thích diễn trò, David Lynch lại xác nhận trung thực rằng ông đang chiến đấu với bệnh khí phế thũng. “Tôi phải nói mình rất thích hút thuốc,” ông viết vào mùa hè năm ngoái, “và tôi thực sự thích thuốc lá — mùi của nó, châm lửa, hút.” Ông kết luận, “Tôi tràn ngập hạnh phúc và tôi sẽ không bao giờ nghỉ hưu.”

Người viết chưa bao giờ gặp David Lynch, nhưng khi lướt qua danh sách trong đầu tên những người bạn ở Los Angeles có thể gặp nguy hiểm trong tuần qua, người viết không thể không nghĩ về ông. Ông có vài ngôi nhà trong thành phố, bao gồm một căn trên Đại lộ Mulholland đã được đưa vào nổi bật trong bộ phim Lost Highway của ông. Và chắc chắn người viết thấy trên Instagram rằng ông đã sơ tán. Giờ có tin ông qua đời quá sớm, ở tuổi 78 mãi mãi trẻ trung.

David Lynch trong một cảnh từ phim tài liệu David Lynch: The Art Life năm 2016

Không lâu sau khi Lynch bắt đầu sự nghiệp làm phim, “Lynchian” đã trở thành một tính từ. Từ này lần lượt gợi lên một loạt các tính từ khác để miêu tả tác phẩm của ông: kỳ lạ, gây rợn, phi tuyến tính, thậm chí có thể là đồi trụy. Và vì vậy, theo thời gian, thật thích thú khám phá ra con người này lại là một người đàn ông rất Mỹ và gần như khổ hạnh quá mức thế nào.

Lynch lớn lên hầu như toàn trong đất liền. Cha ông làm việc cho Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), và gia đình ông chuyển từ Idaho đến Washington, rồi quay lại Idaho, rồi đến Virginia và Bắc Carolina. Có lẽ sáng tạo nổi tiếng và được ghi nhớ nhất của ông, đặc vụ Dale Cooper của Twin Peaks, phần lớn dựa trên chính Lynch. David Foster Wallace từng miêu tả nhà làm phim này là “Jimmy Stewart chơi thuốc gây ảo giác”, và khó mà phản bác điều đó — ngoại trừ việc người viết không biết ông có từng chơi chất kích thích hay không. Hay chỉ thuốc lá và rượu vang hảo hạng, nếu đoán từ diễn xuất của ông trong vai giám đốc FBI Gordon Cole trong Twin Peaks.

Lynch chỉ đạo Dean Stockwell và Francesca Annis trong Dune, dựa theo cùng tiểu thuyết mà Denis Villeneuve chuyển thể thành hai phim gần đây

Lynch tìm cảm giác hưng phấn — và kết nối với tiềm thức của mình — thông qua thiền định, trở thành hình ảnh đại diện hàng đầu của phong trào Thiền siêu việt từng được Maharishi Mahesh Yogi lãnh đạo. Ông tin tưởng mãnh liệt vào giá trị và sức mạnh của tiềm thức, và ông đã truyền niềm tin đó vào tác phẩm của mình bằng lòng quyết tâm có lẽ chỉ có những người theo chủ nghĩa Siêu thực của một thế kỷ trước mới sánh kịp. Ý tưởng về Bob, trùm cuối gần như siêu nhiên của Twin Peaks, lần đầu tiên xuất hiện trong giấc mơ của Lynch. Ông đã chú ý, và đó là một đặc điểm thiên tài của ông.

Nhưng phần khác xuất hiện khi ông đang quay một cảnh và nhận ra một trong những nhà dựng cảnh gợi ông nhớ giấc mơ của mình. Ông đã hỏi thành viên đoàn làm phim Frank Silva có thuộc Nghiệp đoàn Diễn viên Màn ảnh (SAG) không. Khi Silva nói có, Lynch đã yêu cầu ông thử một cảnh lia máy ngang qua phòng ngủ kết thúc bằng cảnh Silva cười khẩy vào máy quay. Cảnh quay này không có trong kịch bản, nhưng nó hiệu quả, và phần còn lại làm nên lịch sử truyền hình.

Lynch và Isabella Rossellini, nữ diễn viên chính của Blue Velvet (1986). Bộ phim mang về cho Lynch lần thứ nhì trong ba lần được đề cử Oscar đạo diễn xuất sắc

Trước khi chuyển sang làm phim, Lynch đã sống đời họa sĩ du mục ở Philadelphia. Một cách diễn giải các bộ phim của ông là ông luôn tạo ra những hình ảnh gợi lên cảm xúc mạnh mẽ. Ông cũng là một cộng tác viên âm nhạc tài năng, đáng chú ý nhất là với nhà soạn nhạc Angelo Badalamenti, và đó là một công cụ khác mà ông sử dụng để huy động phản ứng cảm xúc mà không cần phải dùng đến những thứ nhàm chán như sự mạch lạc trong câu chuyện.

Nhưng đừng nhầm lẫn: Lynch cũng là một người kể chuyện tuyệt vời. Và nếu có những bộ phim, đặc biệt là về cuối sự nghiệp của ông, không hợp lý, thì đó là vì ông quyết định rằng chúng sẽ thú vị hơn theo cách đó. Hoặc cũng có thể khiến chúng có ý nghĩa hơn.

Lynch trên trường quay Twin Peaks năm 1990

Lynch nổi danh với Eraserhead, phim độc lập kinh phí nhỏ mà ông tự bỏ tiền làm và quay ở Philadelphia với những cộng sự sáng tạo lâu năm như Jack Nance và Charlotte Stewart. Bộ phim đó dẫn đến những cơ hội lớn hơn và tốt hơn: đầu tiên là The Elephant Man, và sau đó là Dune, theo truyền thống lâu đời của Hollywood là yêu cầu những đạo diễn tác gia có tầm nhìn giải quyết những thiên truyện phiêu lưu trải dài nổi tiếng. Thất bại của dự án đó có lẽ gây hại cho chuỗi phim Dune nhiều hơn là cho sự nghiệp của Lynch — không ai dám làm gì bộ truyện nữa cho đến khi Denis Villeneuve thử sức trong thập kỷ này. Nhưng may mắn thay, nó đã định hướng lại sự nghiệp của Lynch hướng đến những câu chuyện có tầm vóc con người hơn.

Cảnh mở đầu nổi tiếng của Blue Velvet khắc họa một hàng rào gỗ trắng hoàn hảo ở vùng ngoại ô, sau đó đưa chúng ta đến cận cảnh những con côn trùng đang bò dưới đám cỏ hoàn hảo đó. Đó là một thế giới thu nhỏ trong thế giới quan của Lynch. Ông yêu văn hóa Mỹ, nhưng ông cũng biết rằng đó chỉ là một vỏ bọc, một mánh khóe, một trò lừa bịp. Con người quá đen tối để có thể thích nghi với một môi trường lý tưởng như vậy — và không chỉ những kẻ tâm thần rõ ràng như Frank Booth của Dennis Hopper.

Lynch với Anthony Hopkins và Hannah Gordon trên trường quay The Elephant Man năm 1980

Sau Blue Velvet, Lynch đảm nhiệm hai dự án gần như cùng lúc: Wild at Heart, chuyển thể từ tiểu thuyết của John Eldredge (đồng sáng tác kịch bản với Lynch) và một phim truyền hình cho đài ABC có tên Twin Peaks, mà ông đồng sáng tạo với Mark Frost, nhà biên kịch tài ba đã mài giũa tài năng truyền hình của mình qua các chương trình như Hill Street Blues.

Wild at Heart là một thành công của phim nghệ thuật, nhưng Twin Peaks thu hút trí tưởng tượng của toàn nước Mỹ, với suy đoán nghẹt thở trên các phương tiện truyền thông về kẻ đã giết Laura Palmer — hoa khôi trường trung học chịu cái chết bi thảm làm trung tâm của bộ phim. Theo thời gian, thực tế của truyền hình nhà đài lấn át tham vọng sáng tạo cao vời của Lynch và Frost, nhưng phim bộ này đã trở thành một tác phẩm kinh điển được đưa vào Đại sảnh Danh vọng.

Patricia Arquette và David Lynch trên trường quay Lost Highway (1997)

Sau khi Twin Peaks bị nhà đài hủy phát sóng, Lynch đã tiếp nối nó bằng phim lẻ tiền truyện Fire Walk With Me, và mãi đến năm 2017, Lynch và Frost mới tái hợp cho một mùa cuối cùng không khoan nhượng — và hoàn toàn thông minh — có tên gọi đơn giản là Twin Peaks: The Return.

Trong những năm 1990 và 2000, Lynch tiếp tục làm những bộ phim mạnh mẽ, đòi hỏi cao — Mulholland Drive, Lost Highway và Straight Story bình thường đến lạ. Nhưng khi ông đào sâu hơn vào tiềm thức, tầm nhìn của ông có thể trở nên khó tài trợ hơn. Thực ra, ông đã từng bỏ phần tiếp theo của Twin Peaks trên Showtime vì những phàn nàn về kinh phí, và có một đoạn video lan truyền trong thế giới rộng lớn của cộng đồng người hâm mộ Twin Peaks cho thấy ông rất bất mãn về việc bị tính toán chi li vô lý cho một cảnh quay. Ông sẽ không bao giờ nghỉ hưu, nhưng ông cũng không có ý định quay lại thời kỳ tự bỏ tiền túi ra làm.

Lynch nổi danh với Eraserhead, phim độc lập kinh phí nhỏ mà ông tự bỏ tiền làm và quay ở Philadelphia với những cộng sự sáng tạo lâu năm như Jack Nance và Charlotte Stewart

Lynch được coi là thiên tài khi các bộ phim và tập phim truyền hình của ông mỗi lần xem đều mang đến những kho báu mới. Kể cả khi không hợp lý, chúng vẫn chỉ ra những sự thật bí mật và những bí ẩn khó hiểu. Ông đã thành thạo nghệ thuật khiến chúng ta quan tâm đến những thứ mà chúng ta không hiểu. Còn điều gì chân thực hơn thế nữa?