• Chuột Mickey phiên bản Steamboat Willie vào miền công cộng - và có thể thành sát nhân

Trong vài năm qua, một số tác quyền kéo dài hàng chục thập niên cuối cùng đã hết hạn, đưa các tựa phim nổi tiếng, hái ra tiền vào miền công cộng.

Lâu nay, xu hướng này hướng tới những cuốn sách mới nhảy vào phạm vi sử dụng hợp lý (fair-use). Ví dụ, năm 2021, cuốn tiểu thuyết lâu đời The Great Gatsby của F. Scott Fitzgerald, được xuất bản lần đầu năm 1925, được đưa vào miền công cộng lần đầu tiên trong lịch sử 95 năm của nó. Ngay lập tức, các nhà sáng tạo đã nắm bắt cơ hội để xuất bản các phần tiếp theo, ngoại truyện và hình dung lại Gatsby.

Giờ đây, Hollywood đang là trung tâm trong việc bảo vệ luật tác quyền sắp hết hạn. Mặc dù nhiều năm qua rất nhiều phim câm đã vào miền công cộng, nhưng 2022 là một năm đặc biệt quan trọng. Năm 1927, Warner Bros. Pictures phát hành The Jazz Singer — phim truyện đầu tiên có lời thoại và âm thanh đồng bộ. Còn được gọi là “phim nói”, The Jazz Singer tạo đột phá mới về tiêu chuẩn mới trong ngành. Hầu hết những bộ phim quan trọng theo sau bộ phim nói đầu tiên của Hollywood đều dựa vào lời thoại và âm nhạc, âm thanh được đồng bộ với diễn xuất thể hình của các diễn viên. Vì lý do đó, nhiều phim chuẩn bị vào miền công cộng lúc này đã có sức bền thực sự, và dứt khoát không phải là chuyện tốt lành.

Steamboat Willie là phim hoạt hình ngắn đầu tiên của Hollywood và là phim hoạt hình Mickey đầu tiên sử dụng âm thanh đồng bộ. Những đổi mới về âm thanh cuốn hút của Steamboat Willie đã giúp đưa Chuột Mickey trở thành ngôi sao Hollywood

Tại sao Steamboat Willie và các phim khác hiện trong miền công cộng

Mặc dù Steamboat Willie nói đúng ra thì không phải là phim hoạt hình đầu tiên có Chuột Mickey đóng vai chính, nhưng đây là phim đầu tiên được ra rạp. Hai phim Mickey trước đó của Walt Disney, The Gallopin' Gaucho và Plane Crazy, không đủ độc đáo để thu hút sự quan tâm của chủ rạp hoặc nhà phát hành.

Sau thành công của The Jazz Singer, Disney quyết định học tập kinh nghiệm và cách mạng thế giới phim hoạt hình ngắn. Như vậy, Steamboat Willie là phim hoạt hình ngắn đầu tiên của Hollywood và là phim hoạt hình Mickey đầu tiên sử dụng âm thanh đồng bộ. Canh bạc tốn nhiều thời gian và đắt đỏ của Disney tỏ ra là một canh bạc đúng đắn. Những đổi mới về âm thanh cuốn hút của Steamboat Willie đã giúp đưa Chuột Mickey trở thành ngôi sao Hollywood.

Trong nhiều thập kỷ kể từ đó, Chuột Mickey đã trở thành gương mặt đại diện cho Công ty Walt Disney. Hơn cả ngôi sao điện ảnh, nhân vật này còn đồng nghĩa với thương hiệu. Chỉnh ba vòng tròn vào đúng vị trí là mọi người trên toàn thế giới sẽ nhận ra hình bóng của Mickey. Không thể ngăn chặn thời hạn miền công cộng ập đến rất nhanh, Disney đã chứng kiến biểu tượng văn hóa đại chúng của họ đi vào miền công cộng — đại loại vậy.

The Man Who Laughs năm 1928 là nguồn cảm hứng cho Joker của DC Comics sau này

Steamboat Willie và phiên bản Chuột Mickey của phim này không còn được bảo vệ bản quyền nữa. Tất nhiên, các biện pháp bảo vệ kéo dài 95 năm cũng đã hết hạn đối với các bộ phim 1928 khác, bao gồm The Man Who Laughs, với nhân vật chính là nguồn cảm hứng cho Joker của DC Comics sau này.

Bản quyền hết hạn đối với phim và nhân vật có thể giúp dân chủ hóa việc làm phim

Chuột Mickey của Steamboat Willie không phải là bộ phim duy nhất trôi tự do kể từ ngày 1 tháng 1 năm 2024. Phim của một số tên tuổi lớn nhất Hollywood, Buster Keaton (Steamboat Bill, Jr., The Cameraman) và Charlie Chaplin (The Circus), đã nhập bọn cùng Mickey. The Passion of Joan of Arc, do Renée Maria Falconetti đóng, cũng vào miền công cộng kể từ ngày đầu năm 2024.

Mặc dù các hãng phim (và các tập đoàn lớn) có thể đang lo lắng về việc mất quyền sở hữu duy nhất đối với một số bộ phim và nhân vật kinh điển, nhưng đó không phải đều là tin xấu. Về mặt lý thuyết, bản quyền hết hạn có thể giúp dân chủ hóa việc làm phim vì cho phép các nhà sáng tạo, rạp phim và các tổ chức giáo dục quyền truy cập vào kho lịch sử điện ảnh trù phú cực kỳ có giá trị và dễ nhận biết.

Steamboat Bill, Jr.

Trong thời đại phát trực tuyến, đây là điều đặc biệt may mắn. Việc truy cập phim ngay từ nhà mình không chỉ dễ dàng hơn bao giờ hết mà số lượng và chất lượng của nội dung truy cập miễn phí sẽ ngày càng tăng lên. Trong thế giới văn học, các tác phẩm kinh điển vào miền công cộng không nhất thiết ảnh hưởng đến việc độc giả tìm đọc những cuốn sách như The Great Gatsby; cuốn tiểu thuyết của Fitzgerald vẫn đang được đọc, tải xuống và mua.

Tác động thực sự đến từ cách mọi người có thể tương tác với câu chuyện. Nó có thể được dùng để nhào nặn phần tiếp theo và được trích dẫn một cách tự do hơn. Mặc dù phim là một phương tiện hoàn toàn khác nhưng vẫn chuyển tải đượcmột số mặt tích cực này.

Những bộ phim mới vào miền công cộng có thể làm trầm trọng thêm xu hướng lớn nhất của Hollywood

Charlie Chaplin trong phim The Circus năm 1928

Mặc dù cho phép sinh viên phim ảnh, các nhà làm phim khát khao cũng như khán giả nói chung truy cập dễ dàng các bộ phim kinh điển là một điểm cộng tuyệt vời, chắc chắn các hãng phim sẽ có phản ứng riêng trước việc bản quyền hết hạn.

Nếu một hãng phim không thể là chủ sở hữu duy nhất của một bộ phim, nhân vật hoặc chuỗi phim có ảnh hưởng, thì cuộc tranh giành quyền sở hữu và làm lại một tác phẩm kinh điển có thể sẽ xuất hiện trong đầu các nhà điều hành. Có thể chưa thành vấn đề cho lắm ở năm 2024: ngoài phiên bản Chuột Mickey của Steamboat Willie, không có bộ phim tên tuổi nào hiện trong miền công cộng thực sự có các nhân vật sản sinh được chuỗi phim. Nhưng một vài năm nữa, khi đến lượt những bộ phim quái vật của Universal cũng vào miền công cộng, chuyện này chắc chắn sẽ thay đổi.

Các phim quái vật Universal là ví dụ điển hình cho một vấn đề đang ẩn hiện đằng xa. Chuỗi phim kinh dị này mang đến cho khán giả Bela Lugosi trong vai Bá tước Dracula và tạo ra những biểu tượng văn hóa đại chúng đã chứng tỏ thành công như Frankenstein, Xác Ướp, Người Sói và nhiều nhân vật khác.

Bela Lugosi (đứng) trong vai Bá tước Dracula

Universal đã cố gắng khởi động lại những quái vật của họ thành một vũ trụ điện ảnh (thất bại). Trong khi mục tiêu là cạnh tranh với Vũ trụ The Conjuring hoặc thậm chí là thương hiệu kinh dị độc đáo của Blumhouse, có lẽ Universal đã bị áp lực phải sáng tạo lại các bộ phim và nhân vật kinh điển của họ trước khi bản quyền chúng hết hạn. Không cần phải nói, tình hình miền công cộng có thể làm trầm trọng thêm vấn đề phim làm lại, khởi động lại và phần tiếp theo của Hollywood.

Các bộ phim mới vào miền công cộng làm tăng thêm tình trạng mệt mỏi phim chuỗi và đầy ứ phần tiếp theo như thế nào

Đặt trường hợp cá biệt của Disney sang một bên, rất ít phim thuộc miền công cộng mới ra mắt có sẵn sức mạnh sản sinh chuỗi phim. Những ngôi sao như Buster Keaton và Charlie Chaplin là những vũ trụ điện ảnh của riêng họ và những tác phẩm độc đáo của họ ắt là không thể lặp lại được. Nhưng vậy không có nghĩa là khán giả sẽ không thấy ai đó cố thử sức với Joan of Arc của Falconetti hoặc tạo ra một phiên bản hay của Manhattan Cocktail.

The Passion of Joan of Arc do Renée Maria Falconetti đóng

Những khả năng như vậy đã tồn tại trước ngày 1 tháng 1 năm 2024, nhưng bản quyền hết hạn có thể khiến triển vọng trở nên hấp dẫn hơn đối với các đạo diễn, diễn viên và hãng phim.

Hiện tại, tình trạng mỏi mệt phim chuỗi ngày càng trầm trọng thậm chí không phải là vấn đề cấp bách nhất.

Cốt lõi vấn đề của Hollywood với việc phát triển phần tiếp theo và biến mọi thứ thành một vũ trụ điện ảnh kết nối nhau là thiếu niềm tin vào những ý tưởng độc đáo. Những bộ phim như Rebel Moon đang kéo dài xu hướng đáng thất vọng của Hollywood khi phim ý tưởng nguyên tác kinh phí lớn thất bại. Việc bật đèn xanh cho một ý tưởng nguyên tác đã đủ khó khăn rồi, lại thêm đỉnh điểm của sự kiện miền công cộng có thể sẽ không giúp ích được gì.

Manhattan Cocktail

Hollywood là một doanh nghiệp — một doanh nghiệp thà đặt cược chắc chắn với lượng người hâm mộ sẵn có hơn là đánh bạc vào thứ gì không có IP tồn tại từ trước gắn liền với nó. Không cần phải nói, khi ngày càng nhiều tác phẩm kinh điển được yêu thích rơi vào miền công cộng, không chừng người ta ngày càng mạnh tay loại bỏ những ý tưởng nguyên tác.