• Sợ hãi và phẫn nộ trên màn ảnh: những căng thẳng ở Hồng Kông lên phim

Như các nhà làm phim đã làm đến nay, Tales from the Dark, hợp tuyển hai phim về chuyện ma ra rạp trong mùa hè vừa qua, không có gì khác với Rigor Mortis, bộ phim ma cà rồng Trung Quốc ra rạp vào cuối tháng 10.

Trong khi Tales from the Dark có một dàn diễn viên kỳ cựu hạng A và những ngôi sao trẻ (Nhậm Đạt Hoa, Lương Gia Huy, Trần Pháp Lai, và Trần Tĩnh), được một nhóm đạo diễn gạo gội chỉ đạo, và đại gia sản xuất phim Giang Chí Cường của Edko Films sản xuất, Rigor Mortis gồm các diễn viên trung niên, chưa có vai diễn nổi bật nào trong hơn một thập kỷ qua, và do một nhà làm phim tân binh đạo diễn.

Bất chấp những khác biệt đó, cả hai phim đều có cùng một mục đích: phim được làm không chỉ để tưởng nhớ, mà còn để tái sinh, phim ma Hồng Kông, một thành phần quan trọng của điện ảnh Hồng Kông những năm 80 và 90, hầu như đã biến mất trong thập niên vừa qua.

Cũng như phim võ thuật, phim ma Hồng Kông lúc nào cũng khác với phim ma Hollywood, đa phần là vì ma trong văn hóa Trung Quốc khác với ma trong văn hóa phương Tây.

Cảnh trong phim Tales from the Dark

Giáo sư Ho King-kay tại Chinese University chuyên về tập tục văn hóa, nói rằng, không như ma phương Tây, thường được miêu tả thuần độc ác, ma Trung Quốc đầy lý trí và logic.

“Ma trong văn hóa Trung Quốc thường là phụ nữ,” giáo sư Ho giải thích. “Ma trong nền văn hóa của chúng ta, từ hàng ngàn năm trước đến khi xuất hiện trong văn chương, thường có lý do để hành động. Văn hóa Trung Quốc tin vào nghiệp chướng.”

Mùa thu năm ngoái, giáo sư Ho, cùng nhiều giáo sư và học giả về điện ảnh khác tại Chinese University và Lingnan University, khởi động một chương trình điện ảnh có tựa đề ‘Ma ám trên màn bạc: Phim ma Hồng Kông’, chuyên nghiên cứu về ma trong văn hóa Trung Quốc. Họ tin thể loại phim này, dù cực kỳ nổi tiếng từ vài thập niên trước, chưa từng được các nhà phê bình và học giả điện ảnh phân tích một cách nghiêm túc.

“Điện ảnh Hồng Kông đã đưa vào yếu tố ma quái và sự đầu thai từ thập niên 50,” giáo sư Ho nói. “Ý niệm chết thanh thản hay là không, là yếu tố quan trọng trong niềm tin và văn hóa của người Trung Quốc. Nếu chúng ta chết oan uổng hay còn chưa hoàn tất chuyện gì chúng ta rất muốn làm hoặc cần phải làm, chúng ta sẽ làm ma quay về. Linh hồn của chúng ta không thể đầu thai khi nào chưa giải quyết xong chuyện.”

Ý niệm đó là cốt chuyện chủ yếu cho đại đa số phim ma Hồng Kông, bắt đầu từ thập niên 50 – thập niên hậu chiến mà điện ảnh Hồng Kông thực sự trở thành một ngành công nghiệp – với The Living Corpse của Chu Thạch Lân, đến thập niên 60 có Mid-Nightmare, do tượng đài màn bạc Lạc Đế trong vai một ảo ảnh-giống ma, đến sự bùng nổ của ngành công nghiệp này (và thể loại phim ma) trong thập niên 80 với những phim như A Chinese Ghost Story and Rouge.

The Living Corpse (1958)

Đặc biệt, thập niên 80 và 90 – được gọi là ‘kỷ nguyên vàng của điện ảnh Hồng Kông' – có những phim ma không chỉ gây kinh sợ, mà còn có ma thân thiện, và khao khát tình yêu (Spiritual Love, do nữ diễn viên xinh đẹp Chung Sở Hồng trong vai một ma nữ phải lòng nhân vật của Châu Nhuận Phát) hay ma hài hước (loạt phim Happy Ghost, do Huỳnh Hạo Nhiên đóng vai chính).

Tất nhiên, ma truyền thống chỉ chiếm phân nửa số lượng phim ma Hồng Kông trong kỷ nguyên vàng này. Tất cả những hồn ma tìm kiếm tình yêu hay trả thù đã chia sẻ màn ảnh với một thế lực siêu nhiên khác – ma cà rồng nhảy tưng tưng của Trung Quốc, nổi tiếng với cách gọi theo tiếng địa phương là cương thi.

Wei Ping, học giả về điện ảnh làm việc cho Viện tư liệu phim Hồng Kông, Lingnan University và UCLA nói rằng ma cà rồng lần đầu xuất hiện trên phim Hồng Kông là những năm 50 và 60, với các phim như The Living Corpse và The Voyage of the Dead của Dương Công Lương.

Bà Wei Ping nói “Không có phim ma cà rồng Hồng Kông ‘chân thực’ cho đến khi The Shadow Boxing được phát hành năm 1979.”

Do nhà làm phim huyền thoại vừa qua đời Lưu Gia Lương đạo diễn, The Shadow Boxing đánh dấu lần đầu tiên cương thi xuất hiện trong trang phục chính thức đời Thanh.

“The Shadow Boxing còn là một trong những phim đầu tiên, nếu không muốn nói chính là phim đầu tiên, miêu tả nhấn mạnh vào sự bí ẩn của các nghi lễ Lão giáo để chống lại ma cà rồng,” bà Wei bổ sung.

The Shadow Boxing

Người theo Lão giáo chống ma cà rồng được nhấn mạnh hơn trong phim Mr Vampire năm 1985, được nhiều người xem là phim đã đẩy trào lưu cương thi lên thành văn hóa đại chúng Hồng Kông. Wei lập luận rằng sự có mặt của những nhân vật Lão giáo chính nghĩa là điều đã khiến cho phim cương thi trở nên khác biệt.

“Lão giáo có một lịch sử lâu đời ở Hồng Kông và sự phát triển hiện đại của Lão giáo có thể truy về thời Thế chiến thứ II khi nhiều đạo sĩ Lão giáo ở Quảng Đông bỏ chạy sang Hồng Kông,” bà Wei nói. “Sau đó trong môi trường tự do tôn giáo và phát triển kinh tế Hồng Kông, Lão giáo phát triển mạnh ở đây vào thập niên 1980.”

Điều đó khiến cho những người hùng theo Lão giáo trong phim ma Hồng Kông trở nên quan trọng vì giúp định nghĩa những phim này là ‘sản phẩm địa phương’ chứ không phải hàng nhái theo phim của phương Tây. Mặc dù khác biệt với phương Tây là điều quan trọng, Wei chỉ ra rằng năm 1997, là thời điểm bước ngoặt cho phim cương thi Hồng Kông.

“Tất cả những phim [cương thi] trước năm 1984 hầu hết được dựng cảnh kiểu sân khấu không có sức kể chuyện,” bà Wei nói. “Nhưng trong Mr Vampire, phát hành năm 1985, cương thi trở thành những kẻ xâm lăng tấn công vào khán giả nói tiếng Quảng Đông.”

Cương thi trong Mr. Vampire (1985)

Tiến sĩ Sylvia J Martin, phó giáo sư chuyên về nhân loại học tại Pomona College, Nam California và một nhân vật kỳ cựu trong ngành truyền hình và điện ảnh đã dành thời gian ở Hồng Kông nghiên cứu nền công nghiệp điện ảnh và mối tương quan nhân loại học, nhất trí rằng phim ma Hồng Kông thường được dùng để thể hiện những nỗi lo lắng của người Hồng Kông – ngay cả hiện nay. Bà lấy ví dụ bộ phim Tales from the Dark năm nay: “Trong [Tales from the Dark], chúng ta thấy nhân vật của Nhậm Đạt Hoa đương đầu với nghèo khổ cùng cực và và cuộc sống eo hẹp mà người Hồng Kông ngày càng phải đối mặt. Có rất nhiều bức xúc của công chúng đối với các tay trùm địa ốc và cách biệt kinh tế-xã hội ngày càng tăng. Thể loại phim ma diễn tả sự mất mát rất hiệu quả: mất cơ hội, mất tự chủ, mất phẩm giá, mất mạng. Nhưng nó còn cung cấp tiềm năng phục hồi và chuộc lỗi – cho những hồn ma yên nghỉ. Thế nên ngoài khía cạnh giải trí, phim ma có thể đề cập đến nhiều vấn đề nghiêm túc.”

Nhưng dù phim ma lấy bối cảnh hiện thực đương đại – thời đại của chúng ta, thế giới của chúng ta – có thể nói lên nỗi lo lắng của Hồng Kông, còn có một dòng phim ma phụ trong thập niên 80 lấy từ văn hóa cổ Trung Quốc: những chuyện ma dân gian.

Nổi tiếng nhất chính là A Chinese Ghost Story, một phim thành công vang dội năm 1987 đã đưa nữ diễn viên Vương Tổ Hiền lên hàng siêu sao khắp châu Á. Phỏng theo một truyện ngắn của tác giả Bồ Tùng Linh năm 1770 đời Thanh, bộ phim đã giúp khởi đầu xu hướng phim ma theo truyện ma dân gian. Những phim này lấy từ lịch sử và tín ngưỡng hàng ngàn năm của Trung Quốc, và cho khán giả Hồng Kông cơ hội kết nối với cội nguồn.

Vương Tổ Hiền trong phim A Chinese Ghost Story

“A Chinese Ghost Story khởi đầu cho dòng phim phụ [về những câu chuyện ma dân gian], có giọng điệu nhẹ nhàng hơn – ma không hiện hình để ám ảnh hay giết chóc – và cảm động hơn,” giáo sư Ho giải thích. “Phim không cần bận tâm bối cảnh xã hội và những vấn đề của người Hồng Kông.”

Phim ma tiếp tục là thể loại phim được ưa chuộng của điện ảnh Hồng Kông đến thập niên 90, dù chúng trở thành những phim kinh phí thấp, hạng B so với những phim kỳ ảo, tham vọng hơn như Rouge hay A Chinese Ghost Story. Thập niên 90 là thời kỳ diễn viên kỳ cựu La Lan, đã bước vào tuổi lục tuần với hơn bốn thập niên kinh nghiệm, có được sự hồi sinh trong sự nghiệp bằng vai bà ma già, và Cổ Thiên Lạc – trước khi trở thành nam diễn viên hạng A ngày nay – đóng trong một chuỗi phim ma rẻ tiền (loạt phim The Troublesome Night, có đến 18 – vâng, 18! – phần từ năm 1997 đến 2003).

Tiến sĩ Martin, trong thời gian nghiên cứu việc sản xuất phim ở Hồng Kông gắn với đủ loại phim trong thập niên 90, nói các nhà làm phim tại đây bảo cô rằng làm phim ma hiệu quả hơn vì giá thành sản phẩm rẻ hơn – những cảnh tối tăm, suy cho cùng, ít tốn điện. Và Bành Thuận, có lẽ nổi tiếng với việc đồng đạo diễn bộ phim ma được xem là đỉnh nhất trong những năm 2000 của Hồng Kông (The Eye năm 2002) tán thành ý kiến. “Phim ma rất dễ làm,” ông nói. “Dựng một cảnh đáng sợ rất dễ dàng, nhanh chóng và rẻ tiền.”

Vậy nếu làm phim ma hiệu quả đến thế và thể hiện văn hóa địa phương đến thế, tại sao thể loại phim này suy giảm trong 10-12 năm qua? Dù tính đến đầu ra giảm đi của ngành công nghiệp này so với thời đỉnh cao những năm 90, phim ma đã chiếm một tỷ lệ quá thấp trong điện ảnh Hồng Kông thập niên vừa qua (Wei ước tính rằng phim ma chiếm hơn 20% tổng số phim sản xuất trong những năm 90; mấy năm gần đây, tỷ lệ này là gần 5%), còn phim cương thi đã hoàn toàn biến mất trong hai thập niên vừa qua.

Nữ diễn viên Bào Khởi Tịnh, một diễn viên kỳ cựu đã xuất hiện trên hơn 30 phim điện ảnh và 50 phim bộ truyền hình trong một sự nghiệp dài bốn thập niên, góp phần vào sự suy giảm của phim ma vì chuyển sang đóng phim tinh tế hơn.

The Eye (2002)

“Tôi nghĩ phim ma vốn dĩ là hạng B rồi và phù hợp với điện ảnh Hồng Kông những năm 80,” Bào Khởi Tịnh nói. “Điện ảnh Hồng Kông ngày nay tinh tế hơn nhiều, với những phim có giá trị cao và phong cách làm phim phương Tây. Trong những năm 80, phim thường được làm theo kiểu mì ăn liền.”

Tiền Tiểu Hào, một trong ba vai chính của Mr Vampire và đóng chính trong Rigor Mortis, cũng có cùng quan điểm, nhất là khi nói đến sự suy thoái của phim cương thi.

“Tôi nghĩ rằng phim cương thi chúng tôi làm hồi trước [Mr Vampire và các phần tiếp theo, cùng cả đống phim ăn theo và làm nhái] phù hợp với gu điện ảnh Hồng Kông những năm 80 và 90,” Tiền Tiểu Hào nói. “Đó là thời kỳ phim lồng tiếng, cốt truyện điên rồ, và nói chung là hạng B. Khi thập niên 2000 đến, điện ảnh Hồng Kông trở nên nghiêm túc, và những phim ma như thế không còn hợp thời.”

Cách mạng nghệ thuật của điện ảnh Hồng Kông chỉ là một phần lý do của sự suy thoái dòng phim ma. Nguyên nhân chủ yếu, theo tất cả những người được phỏng vấn, là sự kiểm duyệt của Đại lục.

“Nguyên nhân chính khiến phim ma biến mất [hơn một thập niên qua] là vì Trung Quốc không trình chiếu những phim ấy,” Bành Thuận nói. “Công nghiệp điện ảnh Hồng Kông đã gia tăng làm phim cho thị trường Đại lục, thế nên đó là lý do tại sao không có nhiều phim ma.”

Bành Thuận, cùng với người anh Bành Phát, có lẽ là những người làm phim ma nổi tiếng và làm được nhiều phim ma nhất ở Hồng Kông trong thập niên 2000, cũng công nhận rằng ông chẳng vội quay lại với thể loại này.

“Tôi không nghĩ mình sẽ kiếm được kinh phí nếu làm một phim ma khác,” ông nói. “Nhưng nếu tôi muốn làm một phim thảm họa hành động 3D ư? Vô khối người đầu tư.”

Baby Blues 3D (2013) [phát hành ở Việt Nam với tựa Búp bê ma ám]

Có vẻ 2013 là năm các nhà làm phim Hồng Kông nỗ lực hồi sinh thể loại phim ma, vì đây là năm mà điện ảnh ‘truyền thống’ Hồng Kông được cho là đang trở lại.

Tại Hội chợ phim năm nay – hội chợ dành cho các nhà sản xuất và phát hành phim châu Á quảng bá và bán phim của mình – Giang Chí Cường, chủ tịch hãng Edko Films, cùng nhiều nhà làm phim và nhà sản xuất như Trần Quả và Đặng Hán Cường, công bố một dự án mới, Movie Addict Productions, nhắm vào việc làm phim theo phong cách Hồng Kông.

Ông Giang nói vào lúc công bố dự án trên: “Khán giả địa phương nóng lòng được xem những phim thuần kiểu Hồng Kông, đã được chứng minh qua những thành công gần đây của một loạt các phim địa phương. Điều thú vị trong việc làm phim thuần kiểu Hồng Kông là không có rào cản hay giới hạn về mặt sáng tạo.”

Bộ phim Hồng Kông đầu tiên ‘không có rào cản, không có giới hạn’ này mà công ty của ông sản xuất là phim gì? Tales from the Dark của năm nay.

Về cơ bản, nói gọn như vầy: phim ma Hồng Kông có thể trở về từ cõi chết, nếu các nhà làm phim ở địa phương này sẵn lòng chấp nhận khó khăn về tài chính và chấp nhận làm những phim không để bán ở thị trường Đại lục.

Rigor Mortis

Đối với Mạch Tuấn Long, bộ phim Rigor Mortis của anh chắc chắn thành công dù không trình chiếu ở Đại lục – nhận được những bình luận khen ngợi tại các liên hoan phim trên thế giới và đã có những hợp đồng phát hành ở Bắc Mỹ và nhiều nơi ở châu Á – phim ma có thể được hồi sinh trên màn ảnh Hồng Kông.

“Nhưng hãy đừng gọi đây là ‘sự trở lại của xu thế phim ma’. Tôi nghĩ từ ‘xu thế’ (‘trend’) là rất ngắn hạn,” Mạch Tuấn Long nói. “Mọi chuyển xảy ra theo chu kỳ – thời trang, âm nhạc, và hiển nhiên là, phim ảnh.”

Nói cách khác – đừng gọi đây là một sự trở lại (của phim ma). Phim ma đã có mặt ở đây bao năm rồi.



Hãy chia sẻ ý kiến của bạn về bài viết này trên Facebook của chúng tôi