Satoshi Kon, mất vì ung thư tụy ở tuổi 46 vào ngày 24/8/2010, là nhà
sáng tạo độc đáo và táo bạo nhất của điện ảnh hoạt hình Nhật Bản.
Trong sự nghiệp làm phim dài hàng thập kỷ của ông, vị đạo diễn hoạt hình
quá cố này đã thực hiện một số phim trực quan nhất trong các
thể loại khoa học, hài, lãng mạn và kinh dị. Phim của ông hòa lẫn giấc
mơ và hiện tại trong khi vẫn mang đến một sự tường thuật xã hội thô ráp
về xã hội Nhật Bản, sự tưởng tượng và sáng tạo của chúng ta.
Kon bắt đầu sự nghiệp với vai trò là một họa sĩ truyện tranh trẻ tham gia cuộc chiến hàng tuần trên tạp chí
Shonen. Sau đó một thời gian ngắn, ông được đưa về dưới trướng Mamoru Oshii với vai trò là họa sĩ hoạt hình cho
Roujin Z, hợp tác với đạo diễn của
Ghost in the Shell trong tác phẩm làm lại truyện tranh
Seraphim 266, 613, 336 Wings.
Năm 1995, ông có tác phẩm đạo diễn đầu tay khi đạo diễn
Akira,
thần tượng của Kon, Katsuhiro Otomo, đề nghị ông đạo diễn một phim ngắn trong hợp tuyển
Memories của Otomo,
Magnetic Rose.
Kể
từ đó, Kon làm nên tên tuổi là một đạo diễn hoạt hình và kể chuyện độc
đáo, đan kết chủ đề viễn tưởng và thực tại vào câu chuyện tình cảm con
người đầy sáng tạo ma thuật. Theo
The Guardian, ông muốn mỗi
phim của mình khám phá nhiều hiện thực mà con người đang sống và viễn
tưởng họ mong có được, và ý tưởng này đã mở rộng quan điểm của ông về
học thuyết hoạt hình.
Điều khiến phong cách hoạt hình của ông độc nhất vô nhị là ông đã bắt
được những cảm xúc thanh thoát của dòng chảy và những giấc mơ một cách
hoàn hảo. Như được giải thích trong
Every Frame a Painting, bộ
phim nói về cách sử dụng thời gian và không gian của Satoshi Kon, Kon
kết hợp những cảnh phim sử dụng sự chuyển tiếp mà trước đó chỉ có thể
thấy trong điện ảnh người đóng. Kon đã sử dụng cách của George Ray Hill
trong phim chuyển thể
Slaughterhouse-Five của Kurt Vonnegut năm
1972 - sử dụng kỹ thuật cắt nối chuyển ảnh, nối tiếp chính xác và xen
kẽ hai khoảng thời gian khác biệt để phản chiếu nhau - cũng như sử dụng
những sự vật chạy qua để chuyển cảnh, kiểu lùi xa trên màn ảnh nhỏ và
những khung hình đen trắng để nhảy cảnh đột ngột.
Kon thể hiện điều này rõ nhất trong phần giới thiệu mở đầu của
Paprika,
cho thấy con người thứ hai của bác sĩ Chiba, Paprika, từ các bức tranh
đến việc mô tả quần áo bằng tranh, sử dụng những khung hình lờ mờ và
dựng cảnh (mise-en-scene) và phục trang đến việc chuyển cảnh và trang
phục trong những chuyển động phi vật lý bất tận rời rạc. Khi so sánh với
phần còn lại của ngành công nghiệp hoạt hình Nhật Bản tại thời điểm đó,
tác phẩm của Satoshi Kon thật khác biệt và không giống bất cứ phim nào.
Ngay cả ngày nay, không đạo diễn hoạt hình nào kết hợp được kiểu làm
phim mềm dẻo và trôi chảy như trong các phim của ông.
Theo đó, Satoshi Kon đã khám phá đề tài siêu thực và cấm kỵ một cách hóm hỉnh đen tối độc đáo. Loạt phim ngắn 13 tập
Paranoia Agent
phản ánh nỗi sợ hãi và sự kìm nén của xã hội hiện đại Nhật Bản theo cách mà
lúc thì nghiêm túc đầy ám ảnh và lúc lại ngốc nghếch đầy quyến
rũ. Một tập phim theo chân một ông già, một người đồng tính trung niên và
một cô gái trẻ, sau khi gặp nhau trên một diễn đàn thỏa ước tự tử trực
tuyến, quyết định tự tử cùng nhau, thất bại một cách hài hước trong mỗi
lần thử; trong khi một tập khác về một nhóm các bà nội trợ tìm cách hơn
thua trong việc kể các vụ bạo hành gần đây của nhà hàng xóm,
kết thúc bằng việc một người về nhà với thân thể đầy vết bầm tím do bị
chồng đánh và là câu chuyện hoàn hảo để thỏa mãn những người
khác.
Tương tự, phim tình cảm lãng mạn
Millennium Actress của ông, theo chân một nữ diễn viên có tuổi nổi tiếng, có nét tương đồng với nữ diễn viên người thật của
Tokyo Story,
Setsuko Hara, trong khi cố tìm kiếm tình yêu vĩnh cửu một cách đầy ám
ảnh, Kon sử dụng chuyển cảnh liên tiếp khi chuyển tiếp các thể loại
và bối cảnh trong sự nghiệp diễn xuất của cô, để làm mờ đi thế giới
trong các phim này như thể đó chính là ký ức của cô.
Paranoia Agent phản ánh nỗi sợ hãi và sự kìm nén của xã hội hiện đại Nhật Bản
|
Không giống như nhiều đạo diễn hoạt hình Nhật Bản thế kỷ 21, những người
chịu ảnh hưởng nặng nề của một lịch sử phim hoạt hình phong phú được làm
nên bởi Osamu Tezuka và Katsuhiro Otomo, Satoshi Kon đã học lịch sử
điện ảnh quốc tế và cũng lấy cảm hứng từ các phim người thật. Cuộc sống
tăm tối của những cư dân Tokyo trong
Paranoia Agent phản ánh sự bí ẩn và sức quyến rũ đầy hài hước đen tối của
Twin Peaks và
X-Files, trong khi
Tokyo Godfathers là một phim tình cảm Giáng sinh vui vẻ - theo tiêu chuẩn của Kon.
Kỹ thuật quay phim trong
Perfect Blue,
phim ly kỳ-tâm thần về một cựu thần tượng trở thành diễn viên bị ám ảnh
bởi cái bóng của chính cô và một người hâm mộ quá khích, gợi nhớ sâu
sắc
Rear Window của Alfred Hitchcock. Những đoạn phim quay
từ các điểm đối lập trong căn hộ của Mima và từ ngoài cửa sổ của cô gợi
lên cảm giác quen thuộc về sự quan sát bệnh hoạn khác biệt và hoang
tưởng nổi tiếng gắn liền với Hitchcock, như Jeff chứng kiến vụ án
xảy ra qua ống kính máy quay từ căn hộ của mình.
Chiyoko nhập nhằng giữa danh phận tưởng tượng của những vai diễn nữ chính của cô trong phim Millennium Actress
|
Cũng giống như sự ngờ vực của Jeff tăng lên theo nỗi sợ hãi trong xã hội Mỹ tại thời điểm
Rear Window
ra mắt, các câu chuyện của Satoshi Kon phản ánh thế giới xung quanh ông
và là tấm gương độc đáo về những hiện thực thô ráp ảm đạm của Tokyo
hiện đại. Danh phận ăn khách trong sự nghiệp thần tượng của Mima và
những áp lực mà cô phải gánh chịu trong hành trình khám phá bản thân
ngoài danh phận thần tượng phản ánh những kỳ vọng mệt nhoài đặt vào thần
tượng biểu diễn trong nền công nghiệp âm nhạc đại chúng Nhật Bản, đặc
biệt trong thời kỳ nở rộ nhạc thần tượng thập niên 1990.
Hoàn
cảnh sống tàn bạo của ba người vô gia cư, cộng đồng đồng tính, thể
hiện khó khăn về tài chính, và bạo lực đối với họ trong
Tokyo Godfathers
là một phê phán mạnh mẽ về sự thờ ơ và thất vọng xã hội đối với tình
trạng vô gia cư và từ chối thân phận đồng tính và văn hóa đồng tính. Lil
Slugger, kẻ giết người hàng loạt tính tình trẻ con dùng gậy bóng chày ám ảnh
các cư dân Tokyo trong
Paranoia Agent, là lời nhắc nhở về tội
phạm bạo lực vị thành niên ngày càng tăng trong giai đoạn 1999-2000,
trong khi một tập khác về tham nhũng chính trị trong bối cảnh ẩn dụ của
một lớp học tiểu học trong cuộc bầu chọn lớp trưởng đã nhắc đến các báo
cáo hối lộ của các đảng phái chính trị giai đoạn 1996-2000.
Tokyo Godfathers là một phim tình cảm Giáng sinh vui vẻ - theo tiêu chuẩn của Kon
|
Dựa trên bối cảnh này, phim của Kon còn là về cách chúng ta sống nhiều
cuộc đời. Mỗi nhân vật của ông đều ấâu tranh để chấp nhận con người của mình bởi họ bị giằng xé giữa hình ảnh tưởng tượng về con người họ muốn trở
thành và thực tại xung quanh họ. Trong
Perfect Blue, Mima muốn
sống một cuộc sống bình thường nhưng bị giới hạn bởi những cam kết của
cô trong vai trò nhân vật của công chúng, và trong
Millennium Actress,
Chiyoko nhập nhằng giữa danh phận tưởng tượng của những vai diễn nữ
chính của cô trong các phim lãng mạn tìm kiếm tình yêu đã mất của họ với
khát vọng của chính cô tìm lại một người đàn ông mà cô đã gặp từ lâu.
Bộ ba trong
Tokyo Godfathers chăm sóc một em bé sơ sinh bị bỏ
rơi để thoát khỏi những vấn đề mà họ từng bỏ chạy, nhưng, một
khi họ nhận ra rằng họ không thích hợp để nuôi một đứa trẻ và phải tìm
mẹ của nó, cuối cùng họ buộc phải đối mặt với vấn đề và quay lại
với quá khứ của họ.
Trong khi việc khám phá danh phận của
Paprika gắn liền với tính cách thực sự và công việc của các nhân vật và thế giới tưởng tượng mà họ khám phá, các phần khác nhau của
Paranoia Agent
có cách kể chuyện hoàn chỉnh hơn về cách thân phận được nhìn nhận trong
xã hội Nhật Bản khi Kon sử dụng sự suy nhược và mối đe dọa tiềm ẩn của
Lil Slugger làm một giải pháp tăng tiến và ẩn dụ đối với các nghĩa vụ
tương phản của mỗi nhân vật. Theo những cách này, mặc dù Satoshi Kon
được nhớ đến với khả năng hoạt hình đáng kinh ngạc, chính nghiên cứu mang tính
chuyên đề của ông về việc khám phá danh phận của một con người và các
mối quan hệ tương phản của chúng ta là điều khiến ông khác biệt với
những người kể chuyện bằng hoạt hình khác trong thế kỷ 21.
Tác phẩm hoàn chỉnh cuối cùng của Kon, phim ngắn Good Morning, 2008
|
Như vậy, không ngạc nhiên khi Satoshi Kon đã ảnh hưởng đến một số đạo
diễn thành công nhất của Hollywood hiện đại. Cũng giống như
Ghost in the Shell kinh điển đã truyền cảm hứng cho bộ ba
Matrix của Wachowski và tương lai của điện ảnh cyberpunk hậu tận thế,
Perfect Blue và
Paprika cũng ảnh hưởng đến Darren Aronofsky và Christopher Nolan.
Black Swan
của Aronofsky và câu chuyện phim về một nghệ sĩ đấu tranh để theo đuổi
sự nghiệp khi giữ được cái tâm của mình chịu ảnh hưởng nặng nề bởi sự
tha hóa đến điên dại của Mima khi cô theo đuổi sự nghiệp diễn xuất. Nhà
làm phim táo bạo này sử dụng những thước phim tương tự Mima bị theo đuổi
bởi hình ảnh phản chiếu của cô trong gương và đã có một sự mô phỏng
đáng xấu hổ cảnh bồn tắm nổi tiếng trong
A Requiem for a Dream. Christopher Nolan đã đạo diễn
Inception bốn năm sau khi câu chuyện về một thám tử giấc mơ du hành trong tiềm thức trong cơn mơ của người khác của
Paprika. Giống như Aronofsky, Nolan đã sử dụng cảnh nổi tiếng của
Paprika,
được gọi là, hành lang kéo dài nơi Toshimi chứng kiến một vụ giết
người, và hiệu ứng hình ảnh về thế giới trong mơ vỡ vụn như kính.
Trước khi mất, Satoshi Kon đang thực hiện
The Dream Machine,
bộ phim xoay quanh một người máy được cho là phim gia đình chính thức
đầu tiên của ông. Nhà sản xuất của xưởng phim Mappa và nhà sáng lập
xưởng phim hoạt hình đằng sau nhiều phim của Kon, Madhouse, Masao
Murayama, đã thừa nhận rằng không ai có thể có được khả năng tưởng
tượng kỳ diệu như Kon. “Trong bốn đến năm năm, tôi không ngừng tìm kiếm
một đạo diễn thích hợp để hoàn thành tác phẩm của Kon,” Murayama nói
với Akiba năm 2016. “Trước khi ông mất, khung nội dung và kịch bản, thậm
chí các cảnh chính của bộ phim đã hoàn tất. Ngay cả nếu ai đó có thể bắt
chước tác phẩm của Kon, thì rõ ràng đó chỉ là bắt chước.”
The Dream Machine, bộ phim xoay quanh một người máy được cho là phim
gia đình chính thức đầu tiên của ông vẫn chưa tìm được đạo diễn thích
hợp để hoàn thành
|
Trong một thập kỷ, Satoshi Kon đã thực hiện bốn phim điện ảnh và một
phim truyền hình, với một phim khác hoàn thành được một nửa. So sánh với
sự nổi tiếng của Makoto Shinkai và Mamoru Hosoda, Kon được coi là một
đạo diễn ngách, và đáng tiếc thay phim của ông không được biết đến
nhiều ở phương Tây. Nhưng, ông luôn đi trước thời đại của mình, kể cả
bây giờ, không đạo diễn phim hoạt hình hiện đại nào có thể thay đổi cách
chúng ta nhìn nhận phim hoạt hình như ông đã làm.
Dịch: © Chi Nguyễn @Quaivatdienanh.com
Nguồn: IGN