• 'Thời kỳ hoàng kim' của Hollywood là vùng trũng về đại diện phụ nữ

Lois Weber, biên kịch và đạo diễn năng suất, là người phụ nữ đầu tiên thành lập hãng phim riêng

Với sự khan hiếm phụ nữ trong số các đề cử Oscar cho biên kịch và đạo diễn, không kể đến vị trí đứng sau máy quay nói chung ở Hollywood, có thể ngạc nhiên khi biết trước 1925, trong thời đại phim câm, phụ nữ viết khung ý tưởng cho gần nửa số phim. Thực tế, một số lớn phụ nữ cũng đứng sau máy quay thời kỳ đó — sản xuất và đạo diễn phim, điều hành hãng phim. Phụ nữ cũng đã đi đầu trong rất nhiều công nghệ phim vẫn còn hiện diện ngày nay — để rồi bị đẩy ra khỏi ngành công nghiệp đang phát triển một khi sức ảnh hưởng và tiềm năng kiếm tiền của nó được công nhận rộng rãi.

Khi biên kịch và tay bút châm biếm Dorothy Parker cùng chồng, biên kịch Alan Campbell, chuyển tới Hollywood và ký hợp đồng với Paramount, bà được trả gấp bốn lần mức lương của ông. Frances Marion, sau này trở thành phó chủ tịch sáng lập Hiệp hội Biên kịch Màn ảnh, là biên kịch được trả thù lao cao nhất đất nước trong những năm 1920 và 1930; hơn 100 kịch bản của bà được làm thành phim, và năm 1930, bà trở thành người phụ nữ đầu tiên thắng giải Oscar cho biên kịch. Lois Weber, biên kịch và đạo diễn năng suất, trở thành người phụ nữ đầu tiên thành lập và điều hành hãng phim riêng năm 1917. Năm trước đó, lương đạo diễn của bà là cao nhất Hollywood.

Khi biên kịch và tay bút châm biếm Dorothy Parker (trái) cùng chồng, biên kịch Alan Campbell (phải), chuyển tới Hollywood và ký hợp đồng với Paramount, bà được trả gấp bốn lần mức lương của ông

Có thể dự đoán, đa phần những phụ nữ này là người da trắng, bởi phụ nữ da màu hầu như bị loại khỏi hình thức nghệ thuật còn non trẻ này. Kể cả vậy, thời kỳ đầu của điện ảnh đầy ắp cơ hội cho thể loại mà các nhà phê bình gọi là phim độc lập, và cơ hội ở cấp cơ sở và ở rìa cung cấp mảnh đất màu mỡ cho những tiếng nói khác nhau xuất hiện. Dù chưa đến 10 người phụ nữ da đen được người ta biết đến đã tham gia vào ngành phim trong thời kỳ này, một vài — gồm nhà sản xuất Eloyce King Patrick Gist và Alice B. Russell và nhà làm phim Tressie Souders và Maria P. Williams — đã giữ các vị trí kiểm soát sáng tạo. Những người khác, như Eslanda Goode Robeson, vợ của nam diễn viên Paul Robeson, giành quyền lực qua việc quản lý sự nghiệp của chồng mình.

Nghệ sĩ Mỹ gốc Hoa Marion Wong đã đóng, sản xuất, và đạo diễn các phim của riêng cô trong thời kỳ này, bắt đầu khi cô chưa hết tuổi thiếu niên. Phim ra mắt năm 1916 của cô, The Curse of Quon Gwon: When The Far East Mingles With the West, được xem là miêu tả chân thực đầu tiên về trải nghiệm người Mỹ gốc Hoa trên phim. Như cháu trai cô sau này chiêm ngưỡng, “Làm sao một người phụ nữ 20 tuổi nghĩ ra ý tưởng này?... Bà viết kịch bản, đạo diễn bộ phim, đóng vai phản diện và bà là người sản xuất. Bà đã tự tìm vốn!”

The Curse of Quon Gwon: When The Far East Mingles With the West, được xem là miêu tả chân thực đầu tiên về trải nghiệm người Mỹ gốc Hoa trên phim, với Marion Wong viết kịch bản, đóng, đạo diễn và sản xuất khi 16 tuổi

Thực tế, việc số lượng phong phú hơn các nhà sáng tạo và người nắm quyền là phụ nữ trong thời kỳ này rất có lý vì, ở Mỹ thời kỳ trước 1930, phụ nữ chiếm 60-83% khán giả xem phim — cao hơn cả 51% người xem phim là nữ giới năm 2018, năm gần nhất được thống kê theo Hiệp hội Điện ảnh Hoa Kỳ. Trước khi các vai trò sau máy quay được định nghĩa vững chắc như bây giờ, có một truyền thống mạnh các diễn viên-sản xuất. Rất nhiều diễn viên nữ không thỏa mãn với các vai được viết cho họ bởi nam giới, đã tự trở thành biên kịch và đạo diễn, và lập công ty chế tác để làm phim của riêng họ.

Trong thời kỳ phim câm, điện ảnh nói chung được xem là một phương tiện ngoài rìa, một thú vui kỳ dị, không phải thứ lâu bền hay làm ra tiền thật. Trong bối cảnh đó, và với rất nhiều nam giới đang ở xa chiến đấu trong Thế chiến I, phụ nữ có không gian và sự tự do để thể hiện bản thân qua loại hình nghệ thuật mới.

Lois Weber (trái) trên trường quay The Dumb Girl of Portici (1916), với ngôi sao Anna Pavlova (ngồi)

Tuy nhiên, trong vòng một thập kỷ sau khi chiến tranh kết thúc, “các phim có tiếng” bắt đầu ra đời, một phần nhờ công nghệ của “mic thu âm có gắn trục” (được phát minh không hề tình cờ bởi một người phụ nữ, Dorothy Arzner). Phố Wall ngửi thấy mùi tiền và bắt đầu đầu tư, hợp nhất các hãng phim thành các kết cấu số lượng ít hơn và ít quyền lực hơn. Trong thời điểm chuyển giao này phụ nữ bị đẩy khỏi các vị trí nắm quyền trong sản xuất và sau máy quay — cũng như ngày nay, nhà đầu tư đa phần hứng thú hỗ trợ các công ty do nam giới kiểm soát.

Ở thời điểm này, mối nguy được giả định về phụ nữ ở Hollywood không chỉ là việc họ được coi là thiếu hiểu biết cách điều hành doanh nghiệp mà còn là việc rất nhiều tác phẩm họ sản xuất mang những chủ đề cấp tiến, nữ quyền mà, theo học giả truyền thông Patricia Di Risio viết trong tuyển tập Silent Women, “chất vấn và mở rộng hiểu biết văn hóa về giới tính.” Trong cùng tuyển tập, đạo diễn và biên kịch Melody Bridges chỉ ra các kịch bản trong thời kỳ này, đặc biệt do phụ nữ viết, “phóng khoáng và tự do hơn [người xem đương đại] có thể mường tượng. Có những phim khai thác xu hướng tính dục, chuyển giới, thuốc tránh thai, phá thai, và thậm chí khỏa thân.” Năm 1915 Lois Weber sản xuất, viết kịch bản, và đạo diễn Hypocrites, theo lời biên kịch và đạo diễn Pieter Aquilia, “bạo dạn” thể hiện “cơ thể khỏa thân của người nữ trên phim nhựa.” Kết quả, bộ phim “châm ngòi cho các cuộc biểu tình ở New York và… bị cấm ở một số nơi trên nước Mỹ.”

Năm 1915 Lois Weber sản xuất, viết kịch bản, và đạo diễn Hypocrites, “bạo dạn” thể hiện “cơ thể khỏa thân của người nữ trên phim nhựa”

Việc một số phim này được khán giả xem còn đông hơn dẫn tới “nỗi sợ phái nữ làm vấy bẩn” văn hóa và hay được gọi là “sự chuyên chế của biên kịch nữ” ở các hãng phim Mỹ những năm 1930, theo lời học giả Bridget Conor miêu tả. Các tài liệu đương thời minh họa mối quan ngại lan rộng rằng các phim nữ quyền cấp tiến này sẽ mồi thêm nhu cầu đại chúng cho nhiều phim cùng chủ đề hơn.

Từ đó bắt đầu một sự loại trừ có hệ thống phụ nữ khỏi những vị trí có tầm ảnh hưởng ngay trong ngành điện ảnh họ đã góp công sinh ra — tất cả nhân danh chủ nghĩa tư bản, tiến độ, và ngăn số đông dân chúng phụ nữ không nảy sinh ý tưởng rồ dại trong đầu. Đến những năm 1940, trải nghiệm nam da trắng đã vững chắc trong điện ảnh đến mức loại bỏ mọi người khác. Những phim như Citizen Kane và The Maltese Falcon, dù có thể vĩ đại chừng nào, đẩy lùi các nhân vật nữ xuống các vai gần như trang trí bối cảnh đẹp mắt — cả trên màn ảnh lẫn trên poster phim.

Cuộc đời của nữ đạo diễn từng có thù lao cao nhất Hollywood được tái hiện trong bộ phim Yours Sincerely, Lois Weber (2017)

Khi những hoạt động bất tuân quy tắc của thời đại phim câm biến thành những hãng phim nam thống trị chiều dọc kiểm soát sự phát triển, sản xuất, và phát hành phim, phụ nữ bị ép ra rìa hoặc bị bỏ lại phía sau bởi một hệ thống công nghiệp hóa không hòa hợp với cách tiếp cận làm phim cá nhân hóa của họ. Sự phát triển tăng vọt của các công nghệ ngày càng chuyên sâu hơn được tạo ra bởi phim có tiếng đã đẩy phụ nữ ra xa hơn, vì những đổi mới này đòi hỏi loại hình đào tạo không mở rộng cho phụ nữ thời đó. Chỉ có những công trình học thuật gần đây mới đưa những đổi mới của phụ nữ thời kỳ phim câm quay lại trong ánh hào quang.