• My Octopus Teacher: Phim tài liệu Netflix về một tình bạn bất thường và đầy cảm xúc

Ngôi sao của bộ phim, con lợn nái với lứa lợn con nhộn nhịp, vừa trải qua một sang chấn không thể nguôi ngoai. Đi quanh trang trại, lợn mẹ truyền tải một sự kích động và cảm xúc có thể cảm nhận được, trước khi quay lại nhìn máy ảnh một cách sắc bén.

Gunda của Victor Kossakovsky, một trong các phim tránh trưng động vật như đối tượng để ngắm hay hiếu kỳ khoa học

Đây không phải thứ ta quen nhìn thấy trong phim tự nhiên. Có cảm giác như ta đang nhìn vào thế giới nội tâm của Gunda, và không có người kể chuyện bảo chúng ta biết sinh vật đó đang nghĩ gì. Có sự lôi cuốn về mặt cảm xúc và có cảm giác riêng biệt về lợn mẹ Gunda, thay vì chỉ là minh họa về giống loài hay hành tinh nói chung.

Thường xuyên hơn, một giọng thuyết minh hay một câu chuyện rõ ràng dẫn dắt sự chú ý của chúng ta và định nghĩa cách ta hiểu điều mình đang thấy trong phim tài liệu tự nhiên. Không thiếu tính chính kịch, chắc chắn thế, nhưng thường nó mang tính ngoạn mục: những câu chuyện sống còn hay di cư hàng loạt. Ngay cả khi ta không nhìn vào những đại cảnh quy mô của Planet Earth, xem ra bối cảnh rộng lớn che khuất những động vật riêng lẻ.

Nhưng có dấu hiệu cho những hướng đi mới về cách miêu tả động vật trong phim tự nhiên. Gunda, ra mắt vào tháng 12 trên mạng, cảm giác như một phần của phong trào này, cùng với phim khác nhưng cũng khác thường, My Octopus Teacher trên Netflix. Cả hai giới thiệu động vật là những sinh vật khác chúng ta, chứ không chỉ là những đối tượng để ngắm hay nghiên cứu khoa học, và với những đặc tính của riêng chúng, không phải là cái bóng của cảm xúc con người.

Craig Foster và con bạch tuộc thu hút ông trong My Octopus Teacher

“Hãy quay động vật như quay con người,” Victor Kossakovsky, đạo diễn Gunda, nói với nhà quay phim của ông. “Nếu anh thấy chúng cần không gian, thì cứ để chúng yên. Nếu anh cảm thấy chúng thoải mái, thì tiến lại gần hơn.”

Bạn có lẽ đã được bạn bè hay gia đình gợi ý xem My Octopus Teacher: Trong vòng một năm, một nhà khoa học tự nhiên Nam Phi, Craig Foster, trở nên hứng thú và (cứ nói thế đi) có kết nối cảm xúc với một con bạch tuộc nhỏ. Chúng ta quan sát những thăng trầm trong cuộc sống của cô bạch tuộc và những khoảnh khắc tiếp xúc với Foster, giải thích trải nghiệm của mình trong các phân đoạn phỏng vấn có không khí của một buổi trị liệu.

Điều khiến bộ phim tách biệt là đây chắc chắn không phải lời kể toàn tri về cuộc đời của một con bạch tuộc. Sự tò mò nhiệt tình của Foster phản ánh cách tiếp cận động vật khác với cách tiếp cận của nhà bảo tồn có thẩm quyền hoặc người hướng dẫn truyền thống.

Chuỗi phim Planet Earth choáng ngợp chiếm chỗ đứng lớn trong tâm trí nhiều người xem

“Những phim đó ít nhiều để các con vật sống, và tin người xem tự đưa ra kết luận hơn,” theo Dennis Aig, giáo sư điện ảnh ở Montana State University, nơi ông điều hành chương trình về làm phim tự nhiên. “Ngay cả trong những phim lớn hơn của những hãng công nghệ đình đám, cũng bắt đầu nổi lên tính nhạy cảm này.”

Các phim tài liệu của những hãng công nghệ đình đám như chuỗi phim Planet Earth choáng ngợp chiếm chỗ đứng lớn trong tâm trí nhiều người xem. Nhưng phim tự nhiên đã có mạch tiến hóa. Những tường thuật đầu thế kỷ 20 về các safari và thám hiểm đã nhường chỗ cho sự trân trọng mang diện mạo con người đối với thế giới động vật của Disney. Dần dần, đặc tính bảo tồn và ý thức khám phá khoa học đã làm chủ, với mong muốn tỏ rõ có những cảnh quay ngoạn mục (không nghi ngờ gì được thúc đẩy bởi sự xuất hiện của truyền hình HD và màn hình lớn hơn vào những năm 2000).

Mối quan tâm đại chúng đối với những bộ phim này cứ tăng lên — đặc biệt trong tình hình khẩn trương về biến đổi khí hậu — với lượng người xem tăng dần và nhiều chương trình tự nhiên hơn bao giờ hết. Nhưng một mạch làm phim đặc biệt vẫn tồn tại giữa những cuộc thám hiểm và làm sáng tỏ những bí ẩn của tự nhiên, và nguồn gốc khả thi của nó đã có từ nhiều thập kỷ trước.

Jane Goodall với những tác phẩm thời đầu của bà về loài tinh tinh

“Tôi nghĩ Jane Goodall đã bắt đầu công trình này với những tác phẩm thời đầu của bà về loài tinh tinh,” Pippa Ehrlich, một trong hai đạo diễn của My Octopus Teacher, nói. “Tôi nghĩ nó là sự thay đổi chậm theo thời gian.”

Các chương trình tự nhiên theo chân nghiên cứu dấn thân của Goodall chia sẻ đánh giá cảm nhận của bà về tính cách, trạng thái cảm xúc và mối quan hệ giữa các cá thể với nhau. Đó là cách tiếp cận mang tính khoa học, nhưng quan điểm cởi mở và hiểu biết sâu sắc về trí tuệ cảm xúc của bà đã thấm nhuần trong việc làm phim. Điều đó đã mở đường cho các hình thức tương tác không chỉ nhằm mục đích khơi gợi sự cảm thông mà còn mở ra một không gian mới cho các loài động vật và tính cá nhân của chúng, như trong My Octopus Teacher và Gunda.

“Hy vọng bài học là, thực ra, đi bất cứ nơi đâu cũng có những tính cách phức tạp trong thiên nhiên chưa được ghi lại,” James Reed, đồng đạo diễn với Ehrlich, nói.

My Life as a Turkey, phim tài liệu truyền hình năm 2011 về một người đàn ông nuôi một đàn gà tây và phát hiện ra những đặc tính và thói quen của chúng

Những phim như Gunda và My Octopus Teacher gia nhập những tiền bối như My Life as a Turkey, phim tài liệu truyền hình năm 2011 về một người đàn ông nuôi một đàn gà tây và phát hiện ra những đặc tính và thói quen của chúng. Kedi (2017) cũng có thể là một ảnh hưởng gần đây, một phần do sự nổi tiếng, nhưng cũng vì những tường thuật chi tiết về mèo đường phố ở Istanbul. Ở khía cạnh thông lệ hơn The Elephant Queen (2019) tìm kiếm sự thân mật cảm xúc có cảm giác mới lạ và quen thuộc về mặt tinh thần.

Trong Gunda, chúng ta có thể học về trí thông minh đặc biệt thận trọng của một con gà đang mổ cỏ, hoặc phát hiện những đặc điểm tính cách giữa những con lợn con trong đàn của Gunda. My Octopus Teacher khiến nhiều người ngạc nhiên vì sự kỳ lạ của chủ đề: một loài động vật thân mềm có đôi mắt khó phân biệt, biểu hiện sự sinh động nhanh nhẹn và gìn giữ ý chí sắt đá.

Các nhà làm phim tránh đặt tên cho con bạch tuộc (dù họ có gọi sinh vật này là giống cái), đặc biệt để tránh bản năng nhân tính hóa hành vi của nó — từ lâu là một điểm căng thẳng trong phim tài liệu tự nhiên.

Kedi (2017) tường thuật chi tiết về mèo đường phố ở Istanbul

“Chắc chắn việc so sánh với con người đã là một sự thuận tiện lớn và đôi khi là một chiến lược kể chuyện rất mang tính giáo dục,” Aig nói. “Mhưng nó hạn chế về nhiều mặt, vì khi kiến thức khoa học của chúng ta tăng lên, chúng ta cũng nhận ra có những khác biệt trong lý do một số giống loài hành động.”

Xu hướng miêu tả động vật với chiều sâu đa sắc thái, riêng biệt được thôi thúc từ kiến thức và mối quan tâm ngày càng tăng về trí thông minh động vật, thường xuyên suốt các loài. Các hiểu biết mới về hành tinh nhận ra sự đồng hiện diện của mọi động vật, và, Aig nói, dường như khán giả trẻ có thôi thúc liên kết với thiên nhiên thay vì áp đặt một hình thức làm chủ thông qua kiến thức.

Khoảnh khắc nmở ra khả năng tìm kiếm và xác định các quá trình suy nghĩ chỉ có ở động vật. Reed nhấn mạnh tầm quan trọng của sự tập trung dài bằng thời lượng phim vào một con vật duy nhất (hoặc hai, tính cả Foster) trong My Octopus Teacher, và cách quay phim cho phép họ cho thấy “cách cô ấy cảm nhận thế giới, cách cô ấy nhìn nhận thế giới.”

The Elephant Queen (2019) tìm kiếm sự thân mật cảm xúc có cảm giác mới lạ và quen thuộc về mặt tinh thần

Đó là một cuộc gặp gỡ gần gũi cả về thể xác và tình cảm ngày càng trở nên rõ ràng hơn trong các phim tài liệu tự nhiên.