Tháng 11 năm ngoái khi Warner Bros. ký hợp đồng cho Michelle MacLaren đạo diễn bộ phim Wonder Woman, họ trở thành hãng phim đầu tiên thuê nữ đạo diễn cho một dự án siêu người hùng lớn.
Tin này đưa tác giả bài viết trở về thời 1970, khi các chị em,
mẹ và bản thân tác giả ngồi trước màn hình tivi xem
Wonder Woman chiến
đấu vì quyền con người trong bộ đồ sa-tanh bó, như lời nhạc ngộ
nghĩnh của phim nói. Tác giả không nhớ lắm về loạt phim, nhưng
chắc chắn rằng hình ảnh một người phụ nữ mạnh mẽ chiến đấu
với mái tóc dài và vòng tay chống đạn đã làm mọi người
thích thú. Tác giả rất mong chờ bộ phim này, dù với tư cách
một người kiếm tiền bằng nghề xem phim, tác giả sẽ vui hơn nếu
Warner Bros. thuê nhiều phụ nữ hơn nữa để đạo diễn các phim
của hãng.
Nữ đạo diễn Kathryn Bigelow, giữa, trên trường quay bộ phim The Hurt Locker
Tin về MacLaren là rất lớn, bởi sau nhiều năm có những chàng
trai đội mũ lưỡi trai từ bóng tối bước ra đạo diễn các bom
tấn như
The Amazing Spider-Man hay
Godzilla, một phụ
nữ bắt đầu có cơ hội thể hiện. Trên các vũ đài độc lập như
Liên hoan phim Sundance, các đạo diễn nữ đã tiến gần tới thế
cân bằng, trong năm 2013, một nửa phim truyện Mỹ tranh giải do
phái nữ đạo diễn. Nhưng kể cả chảo lửa Sundance cũng không thể
đảm bảo được gì, và trong dịp Liên hoan phim Sundance tháng
1/2015 vừa rồi, phụ nữ chỉ có tên trong một phần ba số phim
truyện tranh giải. Đó không phải to lớn gì, nhưng tính đến cuối
năm nay, sáu hãng lớn (không kể các chi nhánh phim nghệ thuật)
sẽ phát hành ba bộ phim do phụ nữ đạo diễn. Một con số đáng
phân tích.
“Mọi thứ đang thay đổi theo chiều hướng đi lên,” Jodie Foster, có phim đầu tay năm 1991
Little Man Tate,
nói. “Khi bạn quyết định lấy một đống tiền đưa cho một đạo
diễn không quen biết – cho dù người ta nói thế nào đi nữa, cho
dù bạn có biết họ ra sao – bạn không thể biết điều gì sẽ xảy
ra.” Vấn đề là “cho dù bạn kiểm soát bao nhiêu phần quyền
sáng tạo của họ đi chăng nữa, bạn vẫn sẽ phải đi với lựa
chọn, quyết định và cái nhìn của người đó.” Cách giảm rủi ro
đó trong quá khứ, theo Foster, là thuê “những người có vẻ ít
rủi ro,” bao gồm cả các đạo diễn trông giống những người thuê
mình.
Ida Lupino, một đạo diễn nữ hiếm hoi của Hollywood thời giữa thế kỷ trước
Những người làm công việc tìm đạo diễn từng toàn là nam giới.
Năm 1987, Dawn Steel trở thành chủ tịch Columbia Pictures, trở
thành người phụ nữ đầu tiên điều hành một hãng phim lớn ở
Hollywood. Từ đó, phụ nữ đã nằm nhiều chức vụ quan trọng trong
ngành công nghiệp và giờ có hai phụ nữ điều hành các hãng phim
và các chi nhánh hàng đầu khác. Đã nhiều năm tác giả nghĩ
nhiều nữ điều hành có nghĩa là thêm nhiều nữ đạo diễn. Nhưng
phân biệt giới tính trong công việc không hề hiện lên một cách rõ
ràng gai góc, và sự việc đáng trách hay đáng làm trong ngành
phim hiếm khi lộ ra. Phân biệt giới tính thường hoạt động như
một con virus lây lan từ các ý kiến, tin đồn, và các câu chuyện
về phụ nữ, con mắt mỹ thuật và lựa chọn cá nhân của họ,
cùng sự nghi ngờ việc họ có thể tiến vào thế giới do phái
mạnh ngự trị. Dĩ nhiên, kết quả cuối cùng là các đạo diễn
nữ không được thuê.
Không hề có một phe phái ngầm với
những quý ông phì phèo thuốc lá — hay phụ nữ — là nhà điều hành
âm mưu chống lại các đạo diễn nữ, ít nhất tác giả biết như
vậy. Sự ngập ngừng trong việc thuê phụ nữ dường như là triệu
chứng của một ngành công nghiệp bảo thủ, đầy nỗi sợ chuyên
tái sử dụng các thể loại, hình tượng và ý tưởng nghèo nàn
năm này qua năm kia. Cũng như thế giới ngoài kia, ngành phim bám
vào những hình tượng cũ kỹ như khi người ngoài gọi đạo diễn
là tướng quân hay thuyền trưởng, như là phụ nữ ngày nay không
có công việc vậy. Thật ngạc nhiên là ngành công nghiệp không
nhận ra rằng phụ nữ trong hay ngoài màn ảnh đều tốt cho kết
quả cuối cùng. Bằng chứng –
Waiting to Exhale,
Mamma Mia,
Sex and the City,
Twilight,
The Hunger Games,
Frozen – là không thể tranh cãi.
Amy Pascal của Sony (trái, khi chưa từ chức) khoác vai một điều hành hãng phim khác, Hannah Minghella
Hồi tháng 7/2014, tác giả hỏi Amy Pascal, đồng chủ tịch Sony
Pictures Entertainment và chủ tịch Sony Pictures Motion Picture
Group, đã phát hành phim của các đạo diễn như Nancy Meyers và
Sofia Coppola, tại sao cô không làm việc với nhiều phụ nữ hơn.
“Tôi có cố gắng,” cô nói nhẹ nhàng. Và (Jodie) Foster đang đạo
diễn bộ phim mới nhất của cô,
Money Monster, một phim kịch tính với George Clooney, cho chi nhánh của Sony.
Hannah
Minghella, chủ tịch sản xuất cho một chi nhánh khác của Sony,
Columbia Pictures, có phòng làm việc cách phòng cô Pascal một
dãy hành lang, cũng nói tương tự. “Tôi rất muốn thuê đạo diễn
nữ,” cô nói hồi tháng 8/2014. Tác giả nghĩ cô và cô Pascal rất
chân thành, nhưng ý định tốt không có nghĩa gì khi sáu hãng phim
lớn khác liên tục ngoảnh mặt với phụ nữ dù là cho các phim
nhỏ.
Vụ tin tặc tấn công Sony gần đây đã để lộ nhiều email
riêng tư làm bằng chứng cho việc ngành phim đúng là phân biệt
đối xử như giới phê bình lên án. Trong số các email bị tiết lộ có
những lời cay nghiệt dành cho Angelina Jolie, người có thể sẽ
vào vai chính trong phim Cleopatra phiên bản mới của hãng này, và
thông tin về sự khác biệt về lương trả cho Minghella và Jennifer
Lawrence, một trong những diễn viên chính của American Hustle cũng của
Sony. Tháng 12/2014, cô Pascal nói chuyện điện thoại từ Vermont,
bàn luận về một số vấn đề và từ chối nói về các việc
khác, đặc biệt là câu hỏi của tác giả, rằng tại sao trái ngược
với các đồng nghiệp nam, cô lại trở thành bộ mặt của vụ
khủng hoảng này.
Mimi Leder đạo diễn Pay It Forward năm 2000
Amy Pascal đồng ý “có một vấn đề có tính hệ thống ở Hollywood,
tất nhiên,” khi nói về phụ nữ trong ngành. Nhưng cô nói là “vô
lý” nếu phán xét “cả tập đoàn” dựa trên một vài email, lại
bị đọc ngoài ngữ cảnh. Cô tiếp tục kể một số phim về phụ nữ
hoặc do phụ nữ đạo diễn mà công ty cô đã phát hành, những dự
án như
A League of Their Own của Penny Marshall,
Zero Dark Thirty của Kathryn Bigelow và phiên bản nữ của
Ghostbusters
do Paul Feig đạo diễn, đã khởi quay vào tháng 1 này. Sony luôn
gắn bó với việc làm phim về phụ nữ,” cô Pascal nói. “Tôi không
biết những hãng khác có thể cam đoan vậy không.”
Tác giả
không thể là người giải thoát cho cô Pascal. Nhưng những phụ nữ
nắm quyền, thường là người thừa hưởng sự rộng lượng của nam
giới, thường bị đối xử tệ hại khi họ phản bội điều đó bằng
sự thất bại. Điều này có thể giải thích vì sao các nhà điều
hành nữ không trở thành những người ủng hộ đạo diễn nữ nhất.
Điều làm tình hình đáng ngại hơn nữa là phụ nữ có thể tiến
gần tới nguy cơ tuyệt chủng trên màn ảnh Mỹ. Nhà nghiên cứu
Martha M. Lauzen, giám đốc điều hành Trung tâm Nghiên cứu phụ nữ
trong phim và truyền hình, nhận ra rằng trong năm 2013, nhân vật
nữ chỉ chiếm 15% số nhân vật chính và 30% những nhân vật có
lời thoại trong số 100 phim có doanh thu cao nhất. Đạo diễn nữ
thường làm phim về phụ nữ nhiều hơn đạo diễn nam – nhưng họ
cần tiền hoặc công việc để kể những câu chuyện đó.
Một cảnh từ phim Deep Impact của Mimi Leder, một phim ăn khách năm 1998
Khi nói về trở ngại mà các đạo diễn nữ gặp phải, các nhà
điều hành thưởng chỉ vào nguồn nhân tài. Tháng 9, Donna Langley,
chủ tịch Universal Pictures, nói bà và nhóm của mình bắt đầu
với một danh sách ứng cử viên khi tìm kiếm đạo diễn. “Tôi không
tìm kiếm với chỉ tiêu dành cho nam hay nữ,” bà nói, “cho dù
đấy là một phim hành động cỡ lớn.” Vấn đề là ai sẽ lọt vào
danh sách này. “Khi bắt đầu quá trình phỏng vấn tôi nhận thấy
thường thì các ứng cử viên nam nhiều hơn nữ,” bà nói. Như những
nhà điều hành khác tác giả đã gặp, bao gồm Jonathan King, phó
chủ tịch điều hành sản xuất phim truyện của Participant Media,
bà Langley chủ trương những dòng phim thường do nam giới đạo diễn
hơn – ví dụ, bộ phim nhỏ về quái vật dẫn tới bộ phim lớn –
cho thấy một đạo diễn có thể thâm nhập những hãng lớn.
Nhưng
những phim đình đám không thể giải thích hệ thống suy tàn này,
đó là lý do Melissa Goodman dùng những từ như “thiên vị”, “phân
biệt” và “quyền công dân” khi nói về đạo diễn nữ. Goodman là
giám đốc Dự án Công bằng cho LGBT, Giới tính và Sinh sản của Liên
đoàn Tự do Công dân Hoa Kỳ (A.C.L.U) ở Nam California. “Ở
Hollywood có nền văn hóa mà luật chống phân biệt đối xử không
có tác dụng,” cô nói, nhưng “Hollywood không phải là nơi luật
pháp không thể chạm tới.”
Một cảnh từ phim Pay it Forward năm 2000, bộ phim thất bại đưa Mimi Leder vào “tù điện ảnh”
Cuối tháng 10 năm ngoái, tác giả đến thăm văn phòng của cô ở
trung tâm Los Angeles để nói về trang web của A.C.L.U tên là “Kể
chuyện của bạn”, nơi những đạo diễn nữ được khuyến khích kể
những câu chuyện ít ai kể ra ngoài. A.C.L.U, cô nói, mong muốn
sẽ hiểu được những rào chắn đang làm phụ nữ thất nghiệp.
Sự
thật là kể cả những đạo diễn nữ có tên tuổi cũng không được
thuê. “Rất khó để nói về sự nghiệp và cuộc sống của bạn
rồi việc có sự nghiệp làm phim và không có sự nghiệp,” Mimi
Leder nói khi gặp tác giả hồi tháng 8. Bà từ chối rất nhiều
dự án sau khi đạo diễn bộ phim hành động ăn khách
Deep Impact
(1998) để dành thời gian với con gái. “Có lẽ điều đó làm hại
sự nghiệp của tôi,” bà Leder nói, “nhưng không làm hại được cuộc
sống của tôi.”
Bà tiếp tục đạo diễn
Pay It Forward
năm 2000, một phim thất bại đưa bà vào “tù điện ảnh”, nơi
nhiều đạo diễn nữ chết dần chết mòn trong thời gian dài hơn
cả các đồng nghiệp nam trong trường hợp tương tự. Gần đây, bà
đạo diễn vài tập phim của loạt phim
The Leftovers trên
HBO. Khi tác giả cho biết Amy Pascal nói cô luôn muốn làm việc
với phụ nữ, Mimi Leder phản đối, “Amy Pascal chưa bao giờ mời tôi
đạo diễn phim cả.”
Phiên bản Wonder Woman của Lynda Carter, 1976
Trang web của Hiệp hội Đạo diễn Mỹ có hàng loạt trang có tên
của những thành viên nữ. Bạn có thể tìm ra tên của bà Leder
trong số đó, nhưng sẽ có nhiều cái tên xa lạ bởi vì những
người phụ nũ đó chưa hề có bước đột phá. Trong thời kỳ đầu
và thời kỳ phim câm có hàng tá phụ nữ, nhiều người đã mất
tích và bị lãng quên, đã đạo diễn các phim ở Mỹ, bao gồm có
Alice Guy Blaches, được cho là đạo diễn nữ đầu tiên. Cuối thập
kỷ 20, các đạo diễn nữ đã trở thành “cô gái mất tích” đúng
nghĩa trong ngành công nghiệp và từ đó tới giữa thập kỷ 60
chỉ có hai người phụ nữ được biết đến với tư cách đạo diễn
ở Hollywood: Dorothy Arzner và Ida Lupino. Hiện giờ đã có nhiều
đạo diễn nữ hơn, như trang web của Hiệp hội Đạo diễn Mỹ cho
thấy. Nhưng phần đông số họ đối mặt với một vòng tròn khắc
nghiệt: nếu một phụ nữ không được thuê làm đạo diễn thì cô ta
sẽ không có kinh nghiệm, nhưng sẽ không có phụ nữ nào có việc
nếu không có kinh nghiệm. “Tôi nghĩ chúng ta cần trở thành một
ngành công nghiệp tốt đẹp hơn,” cô Minghella nói, “đưa nhiều cơ
hội nữa cho phụ nữ chứng tỏ bản thân như nam giới làm với nhau
vậy.”
Các học giả có lý thuyết cho rằng phụ nữ bị
đẩy ra khỏi ngành phim khi điện ảnh trở thành một ngành kinh
doanh lớn. Tiền – kiếm, giữ và đưa lên màn ảnh – trở thành một
trong những rào cản lớn nhất mà các đạo diễn nữ gặp phải.
Nhà sản xuất Cathy Schulman (
Crash) là chủ tịch công ty
sản xuất Mandalay Pictures và nhóm ủng hộ phụ nữ ngành phim.
Bà đã có nhiều năm thành công. Nhưng, như bà thốt lên trong một
cuộc phỏng vấn hồi tháng 8, “Tỷ lệ thành công của tôi là tệ
hại với việc làm phim có nữ đạo diễn.”
Cảnh trong phim Little Women năm 1994 của nữ đạo diễn Gillian Armstrong
Đó là một lời thú nhận thành thật đến ngạc nhiên khiến tác
giả phải yêu cầu bà nói lại. Bà nhắc lại và nói thêm, “Tôi
không thể có đủ kinh phí. Không phải là vì các dự án, không
phải việc phát triển, không phải đạo diễn hay diễn viên. Mà là
tiền.”
Nhà sản xuất Cassian Elwes, từng nâng đỡ các phim như
Dallas Buyers Club,
nói rằng các nhà sở hữu vốn muốn làm các bộ phim hay. “Việc
khó,” theo ông Elwes, là các công ty kinh doanh nước ngoài cung
cấp giá trị ước lượng tiền bán hàng của một phim tại các
lãnh thổ ngoài nước Mỹ. Các nhà sản xuất có thể vay kinh phí
theo giá trị ước lượng đó để hỗ trợ tài chính cho bộ phim.
“Và khi bạn nói đạo diễn là nữ” với các công ty kinh doanh nước
ngoài, ông Elwes nói, “có thể thấy họ bắt đầu đảo mắt.” Đó
là, ông nói, “một thế giới của đàn ông.” Ông nói thêm: “Những
người mua muốn phim hành động và họ không thấy phụ nữ có thể
đạo diễn phim hành động. Vậy nên mọi việc đi tong ở đấy.”
Một
trong số các câu chuyện về phụ nữ mà cô Pascal giúp nuôi nấng
trong thời kỳ đầu sự nghiệp là phiên bản chuyển thể dễ thương
của
Little Women của đạo diễn Gillian Armstrong. Cô Pascal
có thành công riêng về mặt chuyên môn và lợi nhuận, nhưng những
phim như vậy cũng bị tách bạch bởi nội dung của chúng: phụ
nữ. Năm 2000,
Variety dự đoán những bộ phim sắp tới của
cô Pascal sẽ “là chặng đường dài tiến tới việc tái cân bằng
hoóc-môn sau sản phẩm đầy tính nữ đưa cô lên ngôi.” Những bộ phim
như
The Patriot và
The Hollow Man, bài báo tiếp
tục, như thể trấn an các quý ông đang lo lắng, “sẽ đem lại
nguồn testosterone dồi dào trên màn ảnh – và hy vọng rằng, một
luồng adrenaline cho sổ sách của Sony.” Năm đó, bộ phim ăn khách
nhất của hãng lại là bộ phim đầy nữ tính
Charlie’s Angels (ảnh dưới).
Vào tháng 7/2014 tác giả hỏi cô Pascal liệu những lời cay
nghiệt về những bộ phim cô làm với phụ nữ có ảnh hưởng gì
không. Cô nói rằng trong thời gian dài cô cảm thấy “rất xấu hổ
vì điều đó, bởi các phim chick-flick là về những cô gái không
làm gì. Chúng không phải là những bộ phim về các cô gái đang
làm gì cả. Nhưng rồi mọi người nghĩ ‘Ồ, có khi cô ta chỉ làm
được vậy thôi.’ Vậy nên có thể tôi đã làm căng hơn một chút. Có
thể tôi đã quá nghiêm túc và đó không phải là điều nên làm
nhất.” Cô bày tỏ sự vui mừng về những bộ phim ăn khách với
các nhân vật nữ chính ra mắt hè năm ngoài, dù không có phim
nào của Sony. “Tôi nghĩ thế giới đã xoay vần,” cô nói, “ và
chúng ta chưa nhận ra.”
Tháng 8, Sony tuyên bố họ đang phát triển một nữ siêu anh hùng cho loạt phim
Spider-Man. Không có lời nào về đạo diễn cả.
Dịch: © Phương Hà @Quaivatdienanh.com
Nguồn: The New York Times