• Drive My Car và thách thức chuyển thể tác phẩm của Haruki Murakami

Lần cuối một phim Nhật Bản đoạt giải Oscar phim quốc tế hay nhất cách đây 13 năm, đó là một việc gây bất bình và bất ngờ cho những nhà dự báo, trước buổi lễ trao giải hầu như chưa biết đến Departures, câu chuyện của đạo diễn Yojiro Takita về một nghệ sĩ cello tình cờ đi làm dịch vụ tang lễ.

Ryusuke Hamaguchi, phải, đạo diễn của Drive My Car, mừng chiến thắng Oscar phim truyện quốc tế hay nhất

Suy cho cùng, điện ảnh Nhật Bản đã phai nhòa vinh quang của thời kỳ giữa thế kỷ 20, khi giới phê bình và nhà làm phim toàn cầu tôn những đạo diễn như Akira Kurosawa, Kenji Mizoguchi và Yasujiro Ozu thành những người khổng lồ của điện ảnh thế giới.

Phim thắng giải năm nay, Drive My Car, suy tưởng tĩnh lặng và tan vỡ về đau buồn, nghệ thuật, và kết nối giữa con người của đạo diễn Ryusuke Hamaguchi, là một tác phẩm được yêu thích áp đảo trong hạng mục phim quốc tế, cũng được đề cử kịch bản chuyển thể, đạo diễn xuất sắc, và phim hay nhất.

Chiến thắng Oscar của Hamaguchi như đỉnh điểm cho việc những nhà làm phim Nhật Bản chậm rãi trở lại với sự công nhận quốc tế. Ba năm trước, Shoplifters của Hirokazu Kore-eda cũng được đề cử trong hạng mục quốc tế ở giải Oscar sau khi thắng Cành Cọ Vàng tại Liên hoan phim Cannes, và Kiyoshi Kurosawa thắng giải đạo diễn xuất sắc ở Liên hoan phim Venice năm 2020 cho Wife of a Spy.

Nhưng theo cách nào đó, thành công quốc tế của Drive My Car đến từ việc vượt qua rào cản của một ngành điện ảnh nội địa nhiều hạn chế khi đa số phim không bao giờ bước chân ra ngoài Nhật Bản.

Nội dung phim mang tính quốc tế theo định nghĩa: Nhân vật chính chỉ đạo dàn dựng vở Uncle Vanya của Chekhov (ảnh), có các diễn viên từ nhiều quốc gia nói những ngôn ngữ khác nhau, gồm cả ngôn ngữ ký hiệu Hàn Quốc

Phim của Hamaguchi, dựa trên các truyện ngắn của Haruki Murakami, thể hiện “một Nhật Bản dễ hiểu và chấp nhận được với người nước ngoài,” Tamaki Tsuda, nhà sản xuất truyền hình và trước là phê bình phim ở Tokyo, nói. Nội dung phim mang tính quốc tế theo định nghĩa: Nhân vật chính chỉ đạo dàn dựng vở Uncle Vanya của Chekhov, có các diễn viên từ nhiều quốc gia nói những ngôn ngữ khác nhau, gồm cả ngôn ngữ ký hiệu Hàn Quốc.

Phim “chạm vào những cảm xúc mọi người nắm giữ nhưng hiếm khi nói ra,” Tsuda nói. “Không phải là một bộ phim mà phải hiểu Nhật Bản mới có thể thực sự thích và hiểu được.”

Trong phỏng vấn hậu trường sau khi thắng giải Oscar, Hamaguchi nói anh nghĩ chủ đề của bộ phim truyền tải được qua mọi biên giới. “Tôi nghĩ câu chuyện về mất mát và cách sống tiếp sau mất mát có đồng cảm từ rất nhiều người,” anh nói qua phiên dịch viên.

Bộ phim, thể hiện một Nhật Bản quốc tế hóa và khắc họa những nhân vật sống cách ly xã hội, có thể còn cộng hưởng với những ấn tượng đương đại của phương Tây về xã hội Nhật Bản.

Hidetoshi Nishijima, trái, và Toko Miura trong Drive My Car

“Chúng ta đang xem tầm nhìn về nét Nhật Bản mà văn hóa quốc tế nghĩ về Nhật Bản hiện giờ,” Jennifer Coates, giảng viên cấp cao về nghiên cứu Nhật Bản tại Đại học Sheffield, Anh Quốc, nói. Với những miêu tả trên truyền thông báo chí về đại dịch cô đơn hoặc hiện tượng sống ẩn dật cực độ được gọi là “hikikomori”, những kiểu phim đã gây xúc động giới phê bình và khán giả bên ngoài Nhật Bản mang “một phong cách tách biệt” trong “những bộ phim về sang chấn âm thầm,” Coates nói.

Nhưng, không như Parasite, phim ly kỳ Hàn Quốc về xung đột giai cấp của đạo diễn Bong Joon Ho đã làm nên lịch sử tại Oscar khi trở thành phim không nói tiếng Anh đầu tiên thắng giải phim hay nhất năm 2020, Drive My Car không nói thẳng ra những vấn đề trong xã hội Nhật Bản. Thông điệp xã hội của phim có lẽ nhẹ nhàng hơn, lái Nhật Bản ra khỏi sự tập trung hướng nội vào một đất nước vẫn đóng cửa biên giới trước du khách quốc tế, và chuyện nhập cư vẫn còn là chủ đề khá nhạy cảm.

Bộ phim đã không có thành công phòng vé nổi trội ở Nhật Bản, thu về chỉ 889 triệu yen (hơn 7 triệu USD) từ khi ra rạp vào tháng 8, với phần lớn khán giả ở Nhật Bản chỉ đi xem sau khi phim được đề cử Oscar. “Các đề cử giải thưởng nước ngoài mới là thứ khiến người Nhật rời sofa ra rạp,” Tsuda nói.

Phim của Hamaguchi, dựa trên các truyện ngắn của Haruki Murakami, thể hiện “một Nhật Bản dễ hiểu và chấp nhận được với người nước ngoài”

Doanh thu phòng vé ảm đạm thật là đáng chú ý với một đất nước mà phim cây nhà làm luôn vượt doanh thu phim bom tấn Mỹ suốt 14 năm qua.

Hamaguchi không làm phim của anh trong hệ thống hãng phim đại chúng của Nhật Bản, nơi nguồn tài chính đến từ mạng lưới các nhà sản xuất phim, công ty quảng cáo, đài truyền hình, và thậm chí công ty mỹ phẩm, một hệ thống thường tước đi độc lập nghệ thuật của các đạo diễn. Thay vào đó, anh tìm kiếm tài trợ độc lập từ các công ty sản xuất nhỏ không có nhiều sức mạnh quảng bá trên thị trường nội địa.

“Có thể cho rằng Drive My Car thực chất là luận cứ chống lại ngành điện ảnh Nhật Bản,” Aaron Gerow, giáo sư văn chương và phim ảnh Đông Á tại Yale, có chuyên môn là điện ảnh Nhật Bản, nhận xét.

Khán giả Nhật Bản đã tiêu khoảng 162 tỉ yen (1,3 tỉ USD) vào rạp phim trong năm ngoái, với gần 80% số vé đó dành cho phim sản xuất tại Nhật Bản. Nhưng theo nhiều học giả điện ảnh, đa số phim sản xuất trong nước có ít cơ hội tìm khán giả quốc tế, một phần vì chúng không có chất lượng cao.

Bộ phim đã không có thành công phòng vé nổi trội ở Nhật Bản, thu về chỉ 889 triệu yen (hơn 7 triệu USD) từ khi ra rạp vào tháng 8, với phần lớn khán giả ở Nhật Bản chỉ đi xem sau khi phim được đề cử Oscar

“Nhiều tác phẩm điện ảnh và truyền hình ở Nhật Bản bị cản trở vì diễn xuất rất xoàng,” Kerim Yasar, phó giáo sư ngôn ngữ và văn hóa Đông Á tại Đại học Southern California, nói. Nhiều phim chọn diễn viên là những người được coi là thần tượng từng xuất hiện trên các chương trình truyền hình thực tế, không có đào tạo diễn xuất, và giống “người có tầm ảnh hưởng” trên mạng xã hội hơn là diễn viên nghiêm túc.

Chiến thắng của Hamaguchi nhận sự đón tiếp hững hờ ở Nhật Bản. Hirokazu Matsuno, Chánh văn phòng Nội các của Thủ tướng Fumio Kishida, đã gửi lời chúc mừng trong một buổi họp báo hằng ngày dành cho các phóng viên. Nhưng Kenji Komine, phóng viên điện ảnh và truyền hình của Asahi Shimbun, một trong những tờ báo lớn nhất Nhật Bản, miêu tả giải thưởng cho Drive My Car là một “tình huống rất xấu hổ” vì không được các hãng phim chính thống ủng hộ và nhận được quá ít kinh phí.

Trong trao đổi ngắn qua email, Shigehiko Hasumi, trước là chủ tịch Đại học Tokyo và trợ giáo cho Hamaguchi, nói ông không “quan tâm tới giải Oscar,” và viết rằng Drive My Car là “tác phẩm chẳng mấy xuất sắc” mà không giải thích thêm.

Trong phỏng vấn hậu trường sau khi thắng giải Oscar, Hamaguchi nói ông nghĩ chủ đề của bộ phim truyền tải được qua mọi biên giới. “Tôi nghĩ câu chuyện về mất mát và cách sống tiếp sau mất mát có đồng cảm từ rất nhiều người,” ông nói qua phiên dịch viên

Tuy nhiên, nhà sản xuất truyền hình Tsuda nói thành công Oscar của Drive My Car vẫn có thể khiến nhiều nhà làm phim Nhật Bản cân nhắc tới khán giả quốc tế hơn. “Đặc biệt lúc này với sự hiện diện của nền tảng phát trực tuyến. Với những Netlix và Amazon, phim điện ảnh và chương trình truyền hình Nhật Bản được phát trực tuyến khắp thế giới và dễ tiếp cận,” Tsuda nói. “Nên tôi nghĩ mọi người cần phải có ý thức về khán giả quốc tế và những nhận thức khán giả có thể có.”

“Về phần mình, Hamaguchi nói anh không nghĩ nhiều về lượng khán giả đông đảo khi làm bộ phim. “Bản thân tôi là một người xem phim nên tôi có tiêu chuẩn riêng của mình,” anh nói trong phỏng vấn ở hậu trường giải Oscar. “Tôi nghĩ về tiêu chuẩn cá nhân của tôi, và liệu phim tôi đang làm có đáp ứng những tiêu chuẩn đó không.”