• Cuộc chiến phát trực tuyến đã bước vào thời kỳ hỗn loạn

• Các dịch vụ phát trực tuyến mạnh ai nấy gỡ nội dung! Không phải chuyện cá nhân mà hoàn toàn là chuyện làm ăn

• Thời hoàng kim khi các ông lớn phát trực tuyến đấu nhau và người xem hưởng lợi đã kết thúc

• Hollywood lẫn các gã khổng lồ phát trực tuyến đang giết chết điện ảnh - và văn hóa

• Ông Lớn Công Nghệ đang giết chết điện ảnh

QVĐA: Tựa gốc của bài viết trên The Hollywood Reporter “Why’d That Movie Disappear? Welcome to Streaming’s Memory Hole Era”. Thuật ngữ memory hole lấy từ cuốn tiểu thuyết 1984 của George Orwell, là nơi nhà nước đốt những tài liệu gốc để xóa bỏ lịch sử và sự thật. Thuật ngữ này còn được dịch là lỗ nhớ. Giải thích này cùng tất cả các chú thích trong bản dịch dưới đây là của người dịch.

Di sản điện ảnh có thể khó tiếp cận và phụ thuộc vào những ý tưởng bất chợt của một ông trùm doanh nghiệp

Đạo diễn, nhà phê bình phim và một người mê điện ảnh cuồng nhiệt người Pháp Francois Truffaut từng đề xuất một thử nghiệm tư duy. Ông nói, hãy tưởng tượng một cuốn sách có ấn bản duy nhất, và bản sao đó được lưu trữ trong thư viện duy nhất, và chỉ có tới thư viện đó mới đọc được. Những người yêu điện ảnh buộc phải làm thế để xem tác phẩm họ khao khát trước khi có rạp chiếu phim kinh điển, băng video và nền tảng phát trực tuyến đưa lịch sử điện ảnh khó nắm bắt và ngoài tầm với bao lâu nay vào lòng bàn tay của chúng ta.

Lời nhắc nhở rằng di sản điện ảnh có thể khó tiếp cận — và phụ thuộc vào những ý tưởng bất chợt của một ông trùm doanh nghiệp nào đó — đã đến vào ngày 2 tháng 8 năm nay khi hai tin tức liên quan giáng xuống các trang web thương mại giải trí với lực tương đương nện búa vào giữa mắt: Batgirl, phim mới nhất trong luồng phim Vũ trụ DC, bộ phim về cơ bản đã nằm gọn trong hộp (nếu muốn sử dụng thuật ngữ thời phim analog), không nhận được ngày phát hành thương mại — dù là chiếu rạp, phát trực tuyến hay lên thẳng video — mà thay vào đó được những người bao tiêu tại Warner Bros. Discovery kiên quyết cho lên kệ (cũng là thuật ngữ thời phim analog).

Cảnh vở Springtime for Hitler ăn khách ngay đêm mở màn trong phim The Producers năm 1967

Quyết định chôn Batgirl — chưa nói tới Scoob! Holiday Haunt, bởi vì không ai nói tới nó cả — là vì lý do kinh doanh chứ không phải cá nhân. Lấy ý tưởng từ Max Bialystock đầy mưu mô trong The Producers (1967) của Mel Brooks, Giám đốc Điều hành Warner Discovery David Zaslav đã tính toán rằng dùng xuất phẩm có kinh phí 90 triệu USD này để giảm thuế thì có lợi hơn dùng làm một nguồn thu. Thay vì mạo hiểm Batgirl ăn khách ngay đêm mở màn giống vở Springtime for Hitler [trong phim The Producers], ông quyết định bấm nút xóa.

Tín hiệu Batgirl trùng với kế hoạch kết hợp các dịch vụ phát trực tuyến Discovery+ và HBO Max của Warner Bros. Discovery. Ngay thời điểm đó, những người dùng nhận thấy một sự xóa bỏ khác: nhiều tựa phim cũ từ HBO Max đã biến mất khỏi nền tảng một cách bí ẩn. Nếu The Witches và American Pickle rơi vào hố đen, những tựa phim tùy chọn trong kho phim của HBO và TCM có nối gót không? Một thế hệ đang quen truy cập tức thì và các lựa chọn vô hạn đột nhiên ngộ ra các tổ chức công ty sở hữu các bộ phim — xin lỗi, sở hữu “nội dung” — có thể loại bỏ chúng khi họ thấy phù hợp. Theo đúng nghĩa đen.

Quyết định chôn Batgirl là vì lý do kinh doanh chứ không phải cá nhân. Giám đốc Điều hành Warner Discovery David Zaslav đã tính toán rằng dùng xuất phẩm có kinh phí 90 triệu USD này để giảm thuế thì có lợi hơn dùng làm một nguồn thu

Đó có thể không phải là điều xấu. Việc tiếp cận không rắc rối, không nề hà đến các tác phẩm tiêu chuẩn của điện ảnh thế giới là một hiện tượng rất mới đây thôi. Với các thế hệ từ X đến Z, nhận thức rằng vô số tựa phim có thể bị cắt bỏ ngay từ nguồn là một bài học cuộc sống hữu ích.

Câu chuyện nền này — cũng là kinh nghiệm sống của những người xem phim ở một độ tuổi nhất định — là một bài học. Trong phần lớn thế kỷ đầu tiên của điện ảnh, người xem phim đã đi đến rạp chiếu phim trong thế giới vật chất và xem những gì nhà rạp chiếu trên màn ảnh. Truyền hình đưa màn ảnh đến gần nhà hơn, nhưng bạn vẫn phải phụ thuộc vào quyết định khung giờ của bên phát sóng. Sau đó, bắt đầu từ những năm 1980, băng video đưa bản cứng của bộ phim đến tay người tiêu dùng để có thể bấm phát tại nhà. Cuối cùng, vào đầu thế kỷ 21, đỉnh điểm có cơ sở về mối quan hệ này đã xảy ra khi phát trực tuyến kỹ thuật số độ phân giải cao mở ra một thư viện ảo theo cả hai nghĩa. Nếu bạn dưới 30 tuổi, có thể bạn chưa hề biết đến một môi trường giải trí trong đó bạn không có sức mạnh triệu hồi hầu như bất kỳ phim nào bạn muốn từ trên trời rơi xuống.

Rạp Brattle ở Boston là một trong những rạp tiên phong cho việc giới thiệu phim kinh điển

Có lẽ chỉ những khán giả lớn lên trong một vũ trụ điện ảnh khác mới có thể trân trọng bước nhảy vọt thần kỳ này. Vào thời Hollywood cung cấp thực đơn theo mùa, bạn chỉ có thể chấp nhận hoặc bỏ đi. Các kho lưu trữ phim chưa tồn tại và không một người dân nào có thể vào hầm lưu trữ của các hãng phim lớn. Mối quan hệ bất bình đẳng bắt đầu thay đổi vào năm 1935 với việc thành lập Thư viện điện ảnh tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại.

“Phần lớn các bộ phim, dù là phim nước ngoài hay phim trong nước, mới hay cũ, có tầm quan trọng về mặt lịch sử hay thẩm mỹ, trong hoàn cảnh hiện tại, không chỉ đơn thuần vô hình mà còn có nguy cơ bị mất hoặc bị phá hủy vĩnh viễn,” Jack Abbott và Iris Barry, những người có tầm nhìn xa đã sáng lập thư viện, tuyên bố. Giống như Truffaut, họ đã đưa ra một so sánh hợp lý: “Tình hình rất giống như không có gì mới được cung cấp cho công chúng ngoại trừ sản lượng của năm hiện tại.” Bạn không thể xem các bộ phim từ thư viện, nhưng phạm vi các khả năng được mở rộng theo cấp số nhân, kể từ thời anh em Lumière và Georges Méliès.

Song of the South (1946) của Walt Disney

Với cách thức ung dung mà các hãng phim chăm sóc kho phim của họ, ngành công nghiệp điện ảnh chắc chắn cần một giám tuyển đáng tin cậy cho di sản của nó. Năm 1937, trong một vụ hỏa hoạn lớn vẫn khiến các học giả điện ảnh than thở tới ngày nay, cơ sở lưu trữ Twentieth Century-Fox ở Little Ferry, New Jersey bốc cháy, hủy hoại những âm bản không tìm đâu thấy nữa các tác phẩm phim câm kinh điển của Fox. Một phát ngôn viên của Fox nói đừng lo, thiêu rụi “toàn những phim cũ” thôi mà.

Các bảo tàng và rạp chiếu phim nghệ thuật đã coi trọng nhiệm vụ cai quản hơn. Từ thời hậu chiến trở đi, một người đam mê điện ảnh, đặc biệt là ở các thành phố lớn hoặc xung quanh khuôn viên trường đại học, có thể có nền tảng giáo dục vững chắc về điện ảnh Hollywood kinh điển bằng cách theo dõi cẩn thận lịch chiếu hằng tháng của các rạp phim nghệ thuật địa phương. Rạp Brattle ở Boston là một trong những rạp tiên phong. Năm 1962, họ mở màn loạt chương trình nhìn lại đầu tiên với các bộ phim của Humphrey Bogart. Chiến lược này đã khơi ra trào lưu poster quảng bá phim cũ nhỏ lẻ trên toàn quốc, với các bộ phim của W. C. Fields, Mae West và anh em Marx liên tục được yêu thích. Năm 1977, nhà phê bình kiêm phụ trách lịch chiếu Arthur Knight đã quét một vòng các rạp phim kinh điển và tuyên bố trên The Hollywood Reporter rằng “sự quan tâm phim cũ đã đạt mức cao chưa từng có” với nhiều khán giả thích “phim cũ hơn phim mới”.

The Man Who Knew Too Much (1956) của Alfred Hitchcock

Mặc dù người xem vẫn phải phụ thuộc vào ý muốn của người lên lịch chiếu, vẫn có những bù đắp cảm xúc — chờ đợi bộ phim mình hằng muốn xuất hiện, săn lùng những phim hiếm hoi và cuối cùng chốt được ngày xem bộ phim mình mơ ước. Sự râm ran phấn chấn nhất trong thời đại đã qua đó đến từ việc len lỏi vào buổi chiếu một bộ phim không được phân phối hợp pháp và được một nhà sưu tập tư nhân trình chiếu kín đáo. Lần đầu tiên người viết xem Song of the South (1946) của Walt Disney, The Man Who Knew Too Much (1956) của Alfred Hitchcock, và nói mới nhớ, đoạn phim của Zapruder* — là tại một buổi chiếu ngầm mà thời gian và địa điểm được thì thầm bảo nhau.

Sự ra đời của băng VHS vào những năm 1980 và đĩa DVD vào những năm 1990 đã phá hủy hệ thống phân cấp này. Đối với các hãng phim, băng đĩa là nguồn thu phụ trợ, nhưng đối với những người hâm mộ phim ảnh, chúng có nghĩa là quyền tư hữu. Trong khi số ít nhà sưu tập tư nhân có đủ không gian, tiền bạc và chuyên môn để thu thập và bảo quản các bản phim 35mm, bất kỳ ai có kệ sách đều có chỗ cho một kho tàng riêng các tựa phim được yêu thích. Bạn có thể quen biết ai đó phân loại đĩa của họ bằng tình yêu và xếp chúng theo thứ tự bảng chữ cái, hoặc bạn chính là người đó. Abigail De Kosnik, giám đốc Trung tâm Truyền thông Mới Berkeley, có một cụm từ cho hành vi hạnh phúc này: “lưu trữ không kiểm soát”. Đến năm 2000, Billboard kiểm đếm có khoảng 250.000 tiêu đề VHS hoặc DVD cho người thu thập video nhặt nhạnh.

Cuộc cách mạng từ phát trực tuyến độ phân giải cao là yếu tố quyết định đặt các kho lưu trữ điện ảnh trong tầm tay. Các bộ phim sẽ luôn ở đó để tải xuống. Cho đến khi chúng không ở đó nữa

Tất nhiên, cuộc cách mạng từ phát trực tuyến độ phân giải cao là yếu tố quyết định đặt các kho lưu trữ điện ảnh trong tầm tay. Vào năm 2007, Netflix, một khách hàng lâu dài của Bưu điện Hoa Kỳ, đã khánh thành nền tảng hấp dẫn của họ, một động thái được tất cả các hãng trên trang chủ Roku** làm theo ngay sau đó. Bạn không chỉ không cần đến rạp Brattle hay cửa hàng Blockbuster nữa, mà còn không cần phải rời khỏi nhà. Các bộ phim sẽ luôn ở đó để tải xuống.

Cho đến khi chúng không ở đó nữa — đó có thể là lý do rất nhiều nền tảng phát trực tuyến nhiệt huyết đã trải nghiệm cú đánh úp từ Warner Bros. Discovery như một gáo nước lạnh cảnh tỉnh. Các thế hệ [lớn lên với] phát trực tuyến có thể không bao giờ trân trọng hoàn toàn “phương tiện vật lý”, nhưng một số người hâm mộ chắc hẳn đang nghĩ đến việc mua bản sao các tựa phim quý giá phòng hờ sự thất thường của các ông lớn kỹ thuật số.

Còn với Batgirl và, đúng, Scoob! Holiday Haunt, người viết sẽ không ngạc nhiên nếu sau này chúng không chui ra từ vùng bóng ma*** trong những hình dạng khác.

Humphrey Bogart (phải) và Audrey Hepburn trong phim Sabrina năm 1954. Phim — dù là analog hay kỹ thuật số — đều khó bị nhấn chìm khi còn một bản sao tồn tại và một lượng khán giả đón đợi nó

Phim — dù là analog hay kỹ thuật số — đều khó bị nhấn chìm khi còn một bản sao tồn tại và một lượng khán giả đón đợi nó. Tác giả ngờ rằng sau này chúng sẽ có thể được xem trên những trang web lậu, hoặc một bản băng đĩa lậu, hoặc tuyệt nhất là tại một buổi chiếu bí mật chỉ dành cho những người sành điệu.



* Đoạn phim của Abraham Zapruder quay được khoảnh khắc Tổng thống Kennedy bị ám sát.
** Roku là thiết bị cho phép người dùng lựa chọn và truy cập các kênh hoặc nền tảng phát trực tuyến Netflix, HBO Max, Hulu… khác nhau trên cùng một tivi.
*** Nguyên văn: phantom zone, tên nhà tù không gian trong truyện tranh Superman của DC.