• [BLP] Ma trận hồi sinh tư duy lại về viên thuốc màu đỏ

• Ma trận và những câu chuyện cyberpunk đã dự báo được cuộc sống ở năm 2021

• Kỷ nguyên Keanu-phục hưng: Keanu Reeves sẽ đưa The Matrix 4 lên đỉnh cao mới

Viên thuốc màu xanh hay viên thuốc màu đỏ? Theo lời của nhà hiền triết Morpheus (Laurence Fishburne), “hãy uống viên màu xanh — câu chuyện kết thúc, bạn thức dậy trên giường và tin bất cứ điều gì bạn muốn tin. Uống viên màu đỏ — bạn ở lại Xứ sở thần tiên, và tôi chỉ cho bạn thấy hang thỏ sâu đến đâu. Hãy nhớ: tôi chỉ nói sự thật, không có gì hơn.”

Hai mươi năm trước, nhà Wachowski mang đến cho khán giả một sự lựa chọn. Ta có thể gắn bó với hiện trạng những gì ta mong đợi một bộ phim bom tấn khoa học giả tưởng sẽ là thế, hoặc ta có thể theo dõi những nhà làm phim mới táo bạo này xuống hang thỏ và xem những cảnh tượng kỳ lạ mà họ phải cho chúng ta xem. Ma trận (1999) đã đưa chúng ta vào thế kỷ 21 và cấp độ tiếp theo của những phim khoa học giả tưởng hoành tráng như Chiến tranh giữa các vì sao (1977) đã làm được 22 năm trước đó. Nhưng nhìn vào ảnh hưởng rất cụ thể và có thể lập biểu đồ của Ma trận, có cơ là ta đã học những bài học sai từ bộ phim, rằng việc tiêu hóa viên thuốc đỏ của chúng ta chưa hoàn tất, và chúng ta dừng lại giữa lưng chừng hang thỏ, và biến nó thành vùng an toàn thay vì khám phá thêm.

Chúng ta đã chọn đi theo Ma trận, ít nhất có vẻ là như vậy. Câu chuyện kung-fu cyberpunk của nhà Wachowski về những vị cứu tinh và tự do sẽ dựa trên một thế giới do rôbô cai trị và con người được sử dụng làm nguồn năng lượng thu về 453,5 triệu đôla trên kinh phí 63 triệu đôla. Phim ghi điểm cao với giới phê bình lẫn các nhà làm phim, và tính cả những người như Quentin Tarantino, Joss Whedon, Darren Aronofsky, và cha đỡ đầu của cyberpunk, William Gibson đều nằm trong số những người hâm mộ nó. Tại lễ trao giải Oscar lần thứ 72, Matrix đã thắng giải Oscar biên tập phim, biên tập âm thanh, hòa âm và hiệu ứng xuất sắc nhất. Lẽ ra chúng ta nên coi đó là dấu hiệu của điều sẽ xảy ra ngay về sau khi Ma trận không được đề cử phim hay nhất, đạo diễn hay kịch bản gốc xuất sắc nhất.

Anthony Ray Parker, Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss và Laurence Fishburne trong Ma trận

Hai thập kỷ bị xóa khỏi bộ phim, và xét phản ứng đối với các phần tiếp theo, The Matrix Reloaded (2003) và The Matrix Revolutions (2003), cùng với những phim sau đó của nhà Wachowski, người viết không đừng được mà phải hỏi chính xác điều gì đã khiến chúng ta hưởng ứng Ma trận đến thế. Ngẫm ngợi về Ma trận là không chỉ nói về sự tuyệt vời của bộ phim, mà cả cảnh quan điện ảnh đến sau đó và những câu hỏi đặt ra về tầm ảnh hưởng, phản ứng của khán giả, và tư duy của hai nhà làm phim kích thích trí tuệ nhất Hollywood này. Tất cả những gì người viết cung cấp đều là sự thật.

Ma trận bắt đầu với một vẻ hiếm có đẹp đẽ — nó đưa chúng ta vào một thế giới vừa quen vừa lạ, một thế giới trong đó các quy tắc chưa được đặt ra. Có một sự khắt nghiệt đối với bối cảnh trong đó Thomas Anderson (Keanu Reeves) đã tạo ra một nửa cuộc đời cho chính mình. Lana và Lilly Wachowski, cùng với nhà quay phim Bill Pope, đã tạo ra một bối cảnh ‘neo-noir’ cho thực tại sai lầm của họ, một trong những bóng tối nặng nề, những vệt sáng trắng, và một cảm giác chung về sự tiều tụy đi kèm với quan điểm quan sát thực địa cuộc sống đô thị. Ảnh hưởng 'noir' này được tăng cường bởi cảm giác bí ẩn thực sự mà cả khán giả chúng ta và lẫn Anderson của Reeves đều là một phần trong đó.

Keanu Reeves và Hugo Weaving trong Ma trận

Thế giới của Ma trận có thể nhận ra được, nhưng không theo cách để chúng ta có thể hiểu được ngọn nguồn. Chúng tôi không bắt đầu bằng cách nhận được giải thích, câu trả lời cho bí ẩn, mãi cho đến khoảng 27 phút sau đó, và thậm chí những câu trả lời ấy cũng không cung cấp ý nghĩa rõ ràng hoàn toàn. Điều cực kỳ ấn tượng về Ma trận là sự kiên nhẫn, không có cảm giác nhà Wachowski cảm thấy cần phải cung cấp sự hài lòng tức thì mà chúng ta mong đợi từ những bộ phim mang nhãn hiệu khoa học giả tưởng/hành động. Không có câu trả lời dễ dàng nào, và khi Anderson, được sao chép lại thành Neo, nổi lên thành hiện thực, được tái sinh từ nang bọc, và gặp gỡ mặt đối mặt với Morpheus và Trinity (Carrie-Anne Moss), Ma trận càng trở nên khó hiểu hơn . Nhưng những câu hỏi triết học và tôn giáo mà bộ phim đặt ra được mở ra thông qua ngôn ngữ điện ảnh biến hóa của nhà Wachowski, một ngôn ngữ không giới hạn trong những ảnh hưởng và kỳ vọng của người Mỹ.

Ma trận và các phần tiếp theo của nó đã tạo ra một cảnh quan điện ảnh không có giới hạn. Bộ phim tham khảo, cả trực tiếp và gián tiếp, anime và manga Nhật Bản, Ghost in the Shell (1995), Philip K. Dick, Joseph Campbell, Kinh thánh, Ngụ ngôn về cái hang của Plato, và những người khác, trong khi không chịu bất cứ hạn chế nào bởi những ảnh hưởng đó. Hai mươi năm qua, khán giả hiểu biết đã xem và đọc các mô tả và phân tích chi tiết làm nổi bật triết lý, công nghệ và thần học trong Ma trận. Thông tin đó có đầy ngoài kia bởi những người am hiểu về các đề tài này vượt xa người viết. Nhưng điểm trọng tâm rút ra từ bao nhiêu ngụy tác xung quanh Ma trận là nhà Wachowski đã tạo ra một thế giới nguyên bản mà, một cách tổng thể, không giống bất cứ thứ gì chúng ta từng thấy trước đó và kết quả là, chúng ta đã phải đào sâu hơn.

Wachowski đã mời các nhà làm phim phá vỡ khuôn mẫu, để đẩy lùi các giới hạn và yêu cầu khán giả của họ nghĩ về những bộ phim được cho là kể chuyện hành động giản đơn lên một cấp độ khác. Là những nhà làm phim, họ đã đưa rất nhiều thứ hiệu quả trong hoạt hình vào phim người đóng. Có thể cho rằng, điều mà nhiều khán giả nhớ nhất về Ma trận, chính là hành động và hiệu ứng thị giác. Mặc dù bộ phim gắn các nhịp hành động đó với những dấu hỏi — mọi cú đấm, cú đá và mọi phát đạn, một bài kiểm tra về ranh giới của thế giới này và ý niệm về chính phủ, tử vì đạo và số phận, những nhà làm phim và người xem phim rời rạp chiếu Ma trận, có lẽ thích nhìn một viên đạn chuyển động chậm hoặc tiếng kính vỡ tan tành trong cuộc đấu súng hơn là xem xét bản chất con người và nhu cầu tin vào thứ gì đó lớn hơn bản thân mình để sinh tồn.

Chúng ta đã chấp nhận thách thức và hưởng ứng Ma trận, nhưng chúng ta cũng bị hạn chế bởi nó. Di tích dai dẳng nhất của ảnh hưởng Ma trận là đồ da màu đen, gun-fu, thời gian đường đạn và hiện thực hậu tận thế. Nhưng người viết nghi ngờ liệu những khía cạnh đó có ý nghĩa gì trong bối cảnh của bộ phim thực sự đã bám chặt chúng ta, hoặc liệu chúng có trở thành thẩm mỹ được tạo ra để đóng hộp thiên niên kỷ mới vào một định dạng dễ tiêu hóa. Chúng ta là những người đam mê văn hóa đại chúng muốn có sự lặp lại của The Matrix, hơn là muốn có bước tiếp theo. Để tham khảo bộ phim, chúng ta muốn nắm lấy con mèo đen đã biết và sống trong thực tế đó bất chấp gấp đôi chuyện xui xẻo do mã lỗi và vận rủi mà nó hứa hẹn. Đổi lại, chúng ta đã xem những bộ phim được lấy cảm hứng từ hình thức vật lý của Ma trận chứ không phải linh hồn của nó. X-Men (2000), Lara Croft: Tomb Raider (2001), Equilibrium (2002), Resident Evil (2002), Underworld (2003), Aeon Flux (2005), Ultraviolet (2006), Wanted (2008) đều mượn cái gì đó từ The Matrix, một số có kết quả giải trí và một số khác thì không được thế. Mãi đến tận The Dark Knight (2008), The Matrix là bộ phim bom tấn thể loại có ảnh hưởng và được bắt chước nhất của thế kỷ 21.

Joe Pantoliano trong Ma trận

Mặc dù The Matrix Reloaded và The Matrix Revolutions thành công vang dội tại phòng vé, kiếm được 742,1 triệu đôla và 457,3 triệu đô la tương ứng tại phòng vé toàn cầu, vẫn bị xem là lợi nhuận giảm dần kể từ phim gốc. Sự tụt dốc trong cả phòng vé và đón nhận của giới phê bình đối với Revolutions, không thể coi nhẹ. Nhưng người viết lập luận rằng mặc dù các phần tiếp theo đôi khi quá tham vọng, chúng là những đại diện tốt nhất cho năng lực lõi của nhà Wachowski với tư cách những nhà làm phim. Trong khi khán giả nói chung tìm kiếm nhiều cuộc đấu súng và trận chiến giữa Neo và Đặc vụ Smith (Hugo Weaving), nhà Wachowski dường như quan tâm nhiều hơn đến The Architect (Helmut Bakaitis) và khám phá bản chất của bí ẩn cả trong và ngoài Ma trận. Nhà Wachowski đã tlàm các phần tiếp theo mà không quan tâm đến việc duy trì vùng an toàn hoặc thỏa mãn mong muốn được biết và đi trước câu chuyện sau mỗi lần xem của khán giả. Nếu chúng ta háo hức học hỏi từ bộ phim đầu tiên, thì tới Revolutions, chúng ta quyết định mình đã chán, và giống như những học sinh buồn chán, chúng ta rời lớp sớm và cho người dạy một bài phê bình gay gắt khi chúng ta không thể bắt kịp.

Nhìn danh mục phim của nhà Wachowski hậu bộ ba Ma trận mà xem: Speed Racer (2008), Cloud Atlas (2012), Jupiter Ascending (2015), Sense8 (2015-2018), và đón nhận của công chúng và phòng vé của họ, chúng ta được cho là không quan tâm đến khả năng tiếp tục đẩy chúng ta ra khỏi vùng an toàn của chúng ta về hiệu ứng, cách kể chuyện, và tông điệu của nhà Wachowski. Không có bộ phim điện ảnh hay truyền hình nào trong số vừa kể là hoàn hảo, nhưng chúng là những ví dụ hấp dẫn về những câu chuyện đầy ý tưởng đến nỗi chúng sử dụng những tham khảo văn hóa đại chúng làm vật liệu xây dựng cho những câu chuyện thời thượng thực sự cảm thấy mới mẻ và không giống bất cứ thứ gì chúng ta có trên màn ảnh của mình. Người viết không đừng được mà phải tự hỏi liệu nhà Wachowski có làm tốt hơn ở châu Á không, nơi mà các nhà làm phim như Bong Joon Ho, Kim Jee Woon và Takashi Miike ít bị giới hạn bởi những khán giả có những kỳ vọng nhất định về tông điệu và khái niệm nền tảng.

Carrie-Anne Moss và Keanu Reeves trong Ma trận

Ma trận có trước khi chúng ta dành niềm đam mê cho phim siêu anh hùng và vũ trụ điện ảnh hiện đại, và người viết nghĩ đó là một bộ phim, mặc dù chúng ta công nhận là một tác phẩm tuyệt vời, sẽ không thành công nếu được phát hành ngày nay. Thật không may, nhà Wachowski dường như không thể phát triển mạnh theo các tiêu chuẩn làm phim của ngày nay, và không chắc họ muốn. Nhưng chuyện đó cho thấy chúng ta muốn giới hạn nhà Wachowski trong lĩnh vực đó như thế nào và tên của họ được những người hâm mộ trực tuyến bàn tới khi tìm cách ghim họ vào bộ phim siêu anh hùng tiếp theo, bất chấp họ khẳng định không quan tâm đến việc theo quy chuẩn của ai khác trong các cuộc phỏng vấn. Đối với một khán giả nói chung rùng mình trước bất kỳ thay đổi lớn nào, hoặc thay đổi so với chuẩn mực về xử lý tài liệu nguồn của một bộ phim, buồn cười thay ý nghĩ cho rằng khán giả sẽ hưởng ứng nhà Wachowski đưa sự nhạy cảm kỳ quái của họ vào một nhân vật như Siêu Nhân hay Thor. Đây không phải là khuyên nhủ gì về việc làm phim chuỗi, nhưng người viết nghĩ thật thú vị khi The Matrix mở đường cho các phim siêu anh hùng và làm lại người đóng các phim hoạt hình, và kết quả là những bộ phim siêu anh hùng và các bộ phim làm lại của Disney đã thay thế phần lớn sự quan tâm đến các phim bom tấn khoa học giả tưởng nguyên bản nào cố gắng khởi động phim chuỗi của riêng mình hoặc tách khỏi công thức phim chuỗi đã được thiết lập trước đó.

Sự thiếu thành công bom tấn hoặc chật vật hòa vốn mà chúng ta đã thấy với các bộ phim như Blade Runner 2049 (2017), Mortal Engines (2018) và Alita: Battle Angel (2019) là điều mà có bao nhiêu đề cử giải thưởng cũng không thể thay đổi. Các nhà làm phim có thể đã nhận lời mời của nhà Wachowski, nhưng khán giả hầu như không đối xử như cách họ đối xử với những gì quen thuộc, đã được bảo chứng và đảm bảo thành công. Đây là chỗ người viết có thể dễ dàng sử dụng một lời thoại khác của Morpheus và đặt đó là sự thật. Sự thật gì? “Sự thật bạn là nô lệ.” Nhưng người viết không tin đó là sự thật, không hoàn toàn. Những bộ phim có ý tưởng cao siêu được đầu tư ngân sách vừa phải đã làm tốt hơn khi nắm bắt một tia tương tự The Matrix: Looper (2012), Snowpiercer (2013), Arrival (2016), Annihilation (2018). Nhưng về mặt tạo ra các sự kiện văn hóa đại chúng, Christopher Nolan, và ở mức độ thấp hơn là James Cameron, là một trong những nhà làm phim hành động nổi bật duy nhất của thế kỷ 21, đã làm cho khán giả, bằng cách lấy ví của họ, hưởng ứng những bộ phim nguyên bản có kinh phí lớn thách thức chúng ta bằng cách pha trộn các yếu tố thể loại kinh điển với thần thoại, triết học và tinh thần.

Chúng ta có thể đã ra khỏi việc làm những kẻ bắt chước mặc đồ da màu đen, nhưng chúng ta vẫn níu giữ những bài học sai từ Ma trận, nếu chúng ta còn níu giữ điều gì. Toàn bộ cuộc đấu tranh để học hỏi từ Ma trận của chúng ta, nhà làm phim và khán giả, được tóm tắt tốt nhất bằng mẩu tin đã tung ra trong năm 2017: Warner Bros. đang cân nhắc khởi động lại Ma trận mà không có nhà Wachowski, thuê Zak Penn viết kịch bản. Ma trận không có nhà Wachowski cho thấy việc rút ra những bài học sai từ bộ phim này rõ hơn bất kỳ điều gì khác, bởi vì Ma trận là nhà Wachowski, đó là tâm trí của họ trải lên phim. Không có họ, Ma trận chỉ là thứ mà chúng ta đã thấy trước đó, những người hùng mặc đồ đen chiến đấu với rôbô trong một bộ phim sẽ chỉ có được lực kéo vì là một thương hiệu quen thuộc. Đó là viên thuốc quỷ để mà nuốt.

Hai mươi năm sau và có vẻ như chúng ta thà cắm vào Ma trận hơn là tìm hiểu cái gì khác có thể đang chờ đợi chúng ta ngoài kia. Nhưng có hy vọng rằng chúng ta sẽ không chỉ hỗ trợ các bộ phim thể loại mới nguyên, và yêu cầu chúng thách thức chúng ta, mà còn buộc chúng ta phải học hỏi và từ bỏ những kỳ vọng của chúng ta. Để trích dẫn Morpheus cho lần cuối cùng, “Từ đó chúng ta sẽ đi đâu là điều tôi để cho bạn lựa chọn.”